**Anayasa'daki en son degisiklik 23.7.1995 günü TBMM'de kabul edilen 4121 sayili Yasa ile yapilmistir. Anayasa degisikligini gerceklestiren yasa, 26 Temmuz 1995 günkü Resmi Gazete'de yayimlanarak 75'inci madde degisikligi disinda yürürlüge girmistir. Degisen bu maddeler koyu renk yazilmis olarak eklenerek son haline kavusturulmustur.
IKINCI KISIM / TEMEL HAKLAR VE ÖDEVLER
ALTINCI KISIM / GEÇICI HÜKÜMLER
Madde 1. - Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
II. Cumhuriyetin nitelikleri
Madde 2. - Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanisma ve adalet anlayisi içinde, insan haklarina saygili, Atatürk milliyetçiligine bagli, baslangiçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.
III. Devletin bütünlügü, resmi dili, bayragi, milli marsi ve baskenti
Madde 3. - Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayragi, sekli kanununda belirtilen, beyaz ay yildizli al bayraktir.
Milli marsi "Istiklal Marsi"dir.
Baskenti Ankara'dir.
IV. Degistirilemeyecek hükümler
Madde 4. - Anayasanin 1inci maddesindeki Devletin seklinin Cumhuriyet oldugu hakkindaki hüküm ile, 2nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3üncü maddesi hükümleri degistirilemez ve degistirilmesi teklif edilemez.
V. Devletin temel amaç ve görevleri
Madde 5. - Devletin temel amaç ve görevleri, Türk Milletinin bagimsizligini ve bütünlügünü, ülkenin bölünmezligini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kisilerin ve toplumun refah, huzur ve mtlulugunu saglamak; kisinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bagdasmayacak surette sinirlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldirmaya, insanin maddi ve manevi varliginin gelismesi için gerekli sartlari hazirlamaya çalismaktir.
VI. Egemenlik
Madde 6. - Egemenlik kayitsiz sartsiz Milletindir.
Türk Milleti, egemenligini, Anayasanin koydugu esaslara göre, yetkili organlari eliyle kullanir.
Egemenligin kullanilmasi, hiç bir surette hiçbir kisiye, zümreye veya sinifa birakilamaz. Hiçbir kimse veya organ kaynagini Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz.
VII. Yasama yetkisi
Madde 7. - Yasama yetkisi Türk Milleti adina Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez.
VIII. Yürütme yetkisi ve görevi
Madde 8. - Yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaskani ve Bakanlar Kurulu tarafindan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanilir ve yerine getirilir.
IX. Yargi yetkisi
Madde 9. - Yargi yetkisi, Türk Milleti adina bagimsiz mahkemelerce kullanilir.
X. Kanun önünde esittlik
Madde 10. - Herkes, dil, irk, renk, cinsiyet, siyasi düsünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayirim gözetilmeksizin kanun önünde esittir.
Hiçbir kisiye, aileye, zümreye veya sinifa imtiyaz taninamaz.
Devlet organlari ve idare makamlari bütün islemlerinde kanun önünde esitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadirlar.
XI. Anayasanin baglayiciligi ve üstünlügü
Madde 11. - Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargi organlarini, idare makamlarini ve diger kurulus ve kisileri baglayan temel hukuk kurallaridir.
Kanunlar Anayasaya aykiri olamaz.
GENEL HÜKÜMLER
I. Temel hak ve hürriyetlerin özelligi
Madde 12. - Herkes, kisiligine bagli, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.
Temel hak ve hürriyetler, kisinin topluma, ailesine ve diger kisilere karsi ödev ve sorumluluklarini da ihtiva eder.
II. Temel hak ve hürriyetlerin sinirlanmasi
Madde 13. - Temel hak ve hürriyetler, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügünün, milli egemenliginin, Cumhuriyetin, milli güvenligin, kamu düzeninin, genel asayisin, kamu yararinin, genel ahlakin ve genel sagligin korunmasi amaci ile ve ayrica Anayasanin ilgili maddelerinde öngörülen özel sebeplerle, Anayasanin sözüne ve ruhuna uygun olarak kanunlarla sinirlanabilir.
Temel hak ve hürriyetlerle ilgili genel ve özel sinirlamalar demokratik toplum düzeninin gereklerine aykiri olamaz ve öngörüldükleri amaç disinda kullanilamaz.
Bu maddede yer alan genel sinirlama sebepleri temel hak ve hürriyetlerin tümü için geçerlidir.
III. Temel hak ve hürriyetlerin kötüye kullanilamamasi
Madde 14. - Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüg&u uml;nü bozmak, Türk Devletinin ve Cumhuriyetin varligini tehlikeye düsürmek, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, Devletin bir kisi veya zümre tarafindan yönetilmesini veya sosyal bir sinifin diger sosyal siniflar üzerinde egemenligini saglamak veya dil, irk, din ve mezhep ayirimi yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve görüslere dayanan bir devlet düzenini kurmak amaciyla kullanilamazlar.
Bu yasaklara aykiri hareket eden veya baskalarini bu yolda tesvik veya tahrik edenler hakkinda uygulanacak müeyyideler kanunla düzenlenir.
Anayasanin hiçbir hükmü, Anayasada yer alan hak ve hürriyetleri yok etmeye yönelik bir faaliyette bulunma hakkini verir sekilde yorumlanamaz.
IV. Temel hak ve hürriyetlerin kullanilmasinin durdurulmasi
Madde 15. - Savas, seferberlik, sikiyönetim veya olaganüstü hallerde, milletlerarasi hukuktan dogan yükümlülükler ihlal edilmemek kaydiyla, durumun gerektirdigi ölçüde temel hak ve hürriyetlerin kullanilmasi kismen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar için Anayasada öngörülen güvencelere aykiri tedbirler alinabilir.
Birinci fikrada belirlenen durumlarda da, savas hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen ölümler ile, ölüm cezalarinin infazi disinda, kisinin yasama hakkina, maddi ve manevi varliginin bütünlügüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düsünce ve kanaatlerini açiklamaya zorlanamaz; suç ve cezalar geçmise yürütülemez; suçlulugu mahkeme karari ile saptanincaya kadar kimse suçlu sayilamaz.
IKINCI BÖLÜM
KISININ HAKLARI VE ÖDEVLERI
1. Kisinin dokunulmazligi, maddî ve manevî varligi
MADDE 17 - Herkes, yasama, maddî ve manevî varligini koruma ve gelistirme hakkina sahiptir.
Tabbî zorunluluklar ve kanunda yazili haller disinda, kisinin vücut bütünlügüne dokunulamaz, rizasi olmadan bilimsel ve tibbî deneylere tâbi tutulamaz.
Kimseye iskence ve eziyet yapilamaz; kimse insan haysiyetiyle bagdasmayan bir cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.
Mahkemelerce verilen ölüm cezalarinin yerine getirilmesi hali ile mesrû müdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarinin yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hükümlünü n kaçmasinin önlenmesi, bir ayaklanma veya isyanin bastirilmasi, sikiyönetim veya olaganüstü hallerde yetkili merciin verdigi emirlerin uygulanmasi sirasinda silah kullanilmasina kanunun cevaz verdigi zorunlu durumlarda meydana gelen öldürme fiilleri, birinci fikra hükmü disindadir.
IKINCI BÖLÜM
KISININ HAKLARI VE ÖDEVLERI
I. Kisi dokunulmazligi
II. Zorla Çalistirma yasagi
MADDE 18 - Hiç kimse zorla çalistirilamaz. Angarya yasaktir.
Sekil ve sartlari kanunla düzenlenmek üzere hükümlül&u uml;k veya tutukluluk süreleri içindeki çalistirmalar; olaganüstü hallerde vatandaslardan istenecek hizmetler; ülke ihtiyaçlarinin zorunlu kildigi alanlarda öngörü len vatandaslik ödevi niteligindeki beden ve fikir çalismalari, zorla çalistirma sayilmaz.
III. Kisi hürriyeti ve güvenligi
MADDE 19 - Herkes, kisi hürriyeti ve güvenligine sahiptir.
Sekil ve sartlari kanunda gösterilen:
Mahkemelerce verilmis hürriyeti kisitlayici cezalarin ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi; bir mahkeme kararinin veya kanunda öngörülen bir yükümlülügün geregi olarak ilgilinin yakalanmasi veya tutuklanmasi; bir küçü ;gün gözetim altinda islah veya yetkili merci önüne çikarilmasi için verilen kararin yerine getirilmesi; toplum için tehlike teskil eden bir akil hastasi, uyusturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalik yayabilecek bir kisinin bir müessesede tedavi, egitim veya islahi için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alinan tedbirlerin yerine getirilmesi; usulüne aykiri sekilde ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakkinda sinir disi etme yahut geri verme karari verilen bir kisinin yakalanmasi veya tutuklanmasi; halleri disinda kimse hürriyetinden yoksun birakilamaz.
Suçlulugu hakkinda kuvvetli belirti bulunan kisiler, ancak kaçmalarini, delillerin yokedilmesini ve degistirilmesini önlemek maksadiyla veya bunlar gibi tutuklamayi zorunlu kilan ve kanunda gösterilen diger hallerde hâkim karariyla tutuklanabilir. Hâkim karari olmadan yakalama, ancak suçüst&u uml; halinde veya gecikmesinde sakinca bulunan hallerde yapilabilir; bunun sartlarini kanun gösterir.
Yakalanan veya tutuklanan kisilere, yakalama veya tutuklama sebepleri ve haklarindaki iddialar herhalde yazili ve bunun hemen mümkün olmamasi halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna çikarilincaya kadar bildirilir.
Yakalanan veya tutuklanan kisi, tutulma yerine en yakin mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç en geç kirksekiz saat ve toplu olarak islenen suçlarda en çok onbes gün içinde hâkim önüne çikarilir. Kimse, bu süreler geçtikten sonra hâkim karari olmaksizin hürriyetinden yoksun birakilamaz. Bu süreler olaganüstü hal, sikiyönetim ve savas hallerinde uzatilabilir.
Yakalanan veya tutaklanan kisinin durumu, sorusturmanin kapsam ve konusunun açiga çikmasinin sakincalarinin gerektirdigi kesin zorunluluk disinda, yakinlarina derhal bildirilir.
Tutuklanan kisilerin, makul süre içinde yargilanmayi ve sorusturma veya kovusturma sirasinda serbest birakilmayi isteme haklari vardir. Serbest birakilma ilgilinin yargilama sürecine durusmada hazir bulunmasini veya hükmün yerine getirilmesini saglamak için bir güvenceye baglanabilir.
Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kisitlanan kisi, kisa sürede durumu hakkinda karar verilmesini ve bu kisitlamanin kanuna aykiriligi halinde hemen serbest birakilmasini saglamak amaciyla yetkili bir yargi merciine basvurma hakkina sahiptir.
Bu esaslar disinda bir isleme tâbi tutulan kisilerin ugradiklari zarar, kanuna göre, Devletçe ödenir.
VII Haklarin korunmasi ile ilgili hükümler
IV Özel hayatin gizliligi ve korunmasi
A. Özel hayatin gizliligi
MADDE 20 - Herkes, özel hayatina ve aile hayatina saygi gösterilmesin i isteme hakkina sahiptir. Özel hayatin ve aile hayatinin gizliligine dokunulamaz. Adli sorusturma ve kovusturmanin gerektirdigi istisnalar saklidir.
Kanunun açikça gösterdigi hallerde, usulüne göre verilmis hakim karari olmadikça; geçikmesinde sakinca bulunan hallerde de kanunla yetkili kilinan merciin emri bulunmadikça, kimsenin üstü, özel kagitlari ve esyasi aranamaz ve bunlara el konulamaz.
II. Özel hayatin korunmasi
B. Konut dokunulmazligi
MADDE 21 - Kimsenin konutuna dokunulamaz. Kanunun açikça gösterdigi hallerde, usulüne göre verilmis hakim karari olmadikça; gecikmesinde sakinca bulunan hallerdede kanunla yetkili kilinan merciin
emri bulunmadikça kimsenin konutuna girilemez, arama yapilamaz ve buradaki esyaya el konulamaz.
C. Haberlesme hürriyeti
MADDE 22 - Herkes, haberlesme hürriyetine sahiptir.
Haberlesmenin gizliligi esasdir.
Kanunun açikça gösterdigi hallerde, usulüne göre verilmis hakim karari olmadikça; gecikmesinde sakinca bulunan hallerdede kanunla yetkili kilinan merciin emri bulunmadikça; haberlesme engellenemez ve gizlilige dokunulamaz.
Istisnalarin ulgulanacagi kamu kurum ve kuruluslari kanununda belirtilir.
V. Yerlesme ve seyahat hürriyeti
MADDE 23 - Herkes, yerlesme ve seyahat hürriyetine sahiptir.
Yerlesme hürriyeti, suç islemesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelismeyi saglamak, saglikli ve düzenli kentlesmeyi gerçeklestirmek ve kamu mallarini korumak;
Seyahat hürriyeti, suç sorusturma ve kovusturmasi sebebiyle ve suç islemesini önlemek;
Amaçlariyla kanunla sinirlanabilir.
Vatandasin yurt disina çikma hürriyeti, ülkenin ekonomik durumu, vatandaslik ödevi yada ceza sorusturmasi veya kovusturmasi sebebiyle sinirlanabilir.
Vatandas sinirdisi edilemez ve yurda girme hakkindan yoksun birakilamaz.
VI. Din ve vicdan hürriyeti
MADDE 24 - Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.
14 üncü madde hükümlerine ayriki olmamak sartiyla ibadet, dini ain ve törenler serbesttir.
Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katilmaya, dini inanç ve kanaatlerini açiklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayi kinanamaz ve suçlanamaz.
Din ve ahlak egitim ve ögretimi devletin gözetim ve denetimi altinda yapilir. Din kültürü ve ahlak ögretimi ilk ve orta ögretim kurumlarinda okutulan zorunlu dersler arasinda yer alir. Bunun disindaki din egitim ve ögretimi ancak, kisilerin kendi istegine, küçüklerinde kanuni temsilcisinin talebine baglidir.
Kimse, devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini kismende olsa, din kurallarina dayandirma veya siyasi veya kisisel çikar yahut nüfuz saglama amaciyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularini yahut dince kutsal sayilan seyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.
VI. Düsünce ve inanç hak ve hürriyetleri
a) Vicdan ve din hürriyeti
VII. Düsünce ve kanaat hürriyeti
MADDE 25 - Herkes düsünce ve kanaat hürriyetine sahiptir.
Herne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düsünce ve kanaatlerini açiklamaya zorlanamaz; Düsünce ve kanaatleri sebebiyle kinanamaz ve suçlanamaz.
VIII. Düsünceyi açiklama ve yayma hürriyeti
MADDE 26 - Herkes, düsünce ve kanaatlerini söz, yazi, resim veya baska yollarla tekbasina veya toplu olarak açiklama ve yayma hakkina sahiptir. Bu hürriyet resmi makamlarin müdahalesi olmaksizin haber veya fikir almak yada vermek serbestliginide kapsar. Bu fikra hükmü, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yapilan yayimlarin izin sistemine baglanmasina engel degildir.
Bu hürriyetlerin kullanilmasi, suçlarin önlenmesi, suçlularin cezalandirilmasi, Devlet sirri olarak usulünce belirtilmis bilgilerin açiklanmamasi, baskalarinin söhret veya haklarinin özel ve aile hayatlarinin yahut kanunun öngörd&u uml;gü meslek sirlarinin korunmasi veya yargilama görevinin geregine uygun olarak yerine getirilmesi amaçlariyla sinirlanabilir.
Düsüncelerin açiklanmasi ve yayilmasinda kanunla yasaklanmis olan herhangi bir dil kullanilamaz. Bu yasaga aykiri yazili veya basili kagitlar, plaklar, ses ve görüntü bantlari ile diger anlatim araç ve gereçleri usulüne göre verilmis hakim karari üzerine veya gecikmesinde sakinca bulunan hallerde kanunla yetkili kilinan mercii bu kararini, yirmidört saat içinde yetkili hakime bildirir. Hakim bu uygulamayi üç gün içinde karara baglar.
Haber ve düsünceleri yayma araçlarinin kullanilmasina iliskin düzenleyici hükümler, bunlarin yayimini engellememek kaydiyla, düsünceyi açiklama ve yayma hürriyetinin sinirlanmasi sayilmaz.
b) Düsünce hürriyeti
IX. Bilim ve sanat hürriyeti
MADDE 27 - Herkes, bilim ve sanati serbestçe ögrenme ve ögretme, açiklama, yayma ve bu alanlarda her türlü arastirma hakkina sahiptir.
Yayma hakki, Anayasanin 1 inci, 2 inci ve 3 üncü maddeleri hükümlerinin degistirilmesini saglamak amaciyla kullanilamaz.
Bu madde hükme yabanci yayinlarin ülkeye girmesi ve dagitiminin kanunla düzenlenmesine engel degildir.
X. Basin ve yayimla ilgili hükümler
A. Basin hürriyeti
MADDE 28 - Basin hürdür, sansür edilemez. Basimevi kurmak izin alma ve mali teminat yatirma sartina baglanamaz.
Kanunla yasaklanmis olan herhangi bir dilde yayim yapilamaz.
Devlet, basin ve haber alma hürriyetlerini saglayacak tedbirleri alir.
Basin hürriyetinin sinirlanmasinda, Anayasanin 26 ve 27 inci maddeleri hükümleri uygulanir.
Devletin iç ve dis güvenligini, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügünü tehdit eden veya suç islemeye yada ayaklanma veya isyana tesvik eder nitelikte olan veya devlete ait gizli bilgilere iliskin bulunan her türlü haber veya yaziyi, yazanlar veya bastiranlar veya ayni amaçla, basanlar, baskasina verenler, bu suçlara ait kanun hükümleri uyarinca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile dagitim hakim karariyla; gecikmesinde sakinca bulunan hallerde de kanunun açikça yetkili kildigi merciin emriyle önlenebilir. Dagitimi önleyen yetkili mercii, bu kararini en geç yirmidört saat içinde yetkili hakime bildirir. Yetkili hakim bu karari en geç kirksekiz saat içinde onaylamazsa, dagitimi önlemek karari hüküms&u uml;z sayilir.
Yargilama görevinin amacina uygun olarak yerine getirilmesi için, kanunla belirtilecek sinirlar içinde, hakim tarafindan verilen kararlar sakli kalmak üzere olaylar hakkinda yayim yasagi konulamaz.
Süreli veya süresiz yayinlar, kanunun gösterdigi suçlarin sorusturma veya kovusturmasina geçilmis olmasi hallerinde hakim karariyla; Devletin ülkesi veya milletiyle bölünmez bütünlügünün, milli güvenligin, kamu düzeninin, genel ahlakin korunmasi ve suçlarin önlenmesi bakimindan gecikmesinde sakinca bulunan hallerde de kanunun açikça yetkili kildigi merciin emriyle toplatilabilir. Toplatma karari veren yetkili mercii bu kararini en geç yirmidört saat içinde yetkili hakime bildirir; hakim bu karari en geç kirksekiz saat içinde onaylamazsa, toplatma karari hükümsüz sayilir.
Süreli veya süresiz yayinlarin suç sorusturma veya kovusturmasi sebebiyle zapt ve müsaderesinde genel hükümler uygulanir.
Türkiye'de yayimlanan süreli yayinlar, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügüne, Cumhuriyetin temel ilkelerine, milli güvenlige ve genel ahlaka aykiri yayimlardan mahkum olma halinde, mahkeme karariyla geçici olarak kapatilabilir. Kapatilan süreli yayinin açikça devami niteligini tasiyan her türlü yayin yasaktir; bunlar hakim karariyla toplanir.
VI. Basin ve yayimla ilgili hükümler
B. Süreli ve süresiz yayin hakki
MADDE 29 - Süreli veya süresiz yayin önceden izin alma ve mali teminat yatirma sartina baglanamaz.
Süreli yayin çikarabilmek için kanunun gösterdigi bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykiriliginin tesbiti halinde yetkili mercii, yayinin durdurulmasi için mahkemeye basvurur.
Süreli yayinlarin çikarilmasi, yayim sartlari, mali kaynaklari ve gazetecilik meslegi ile ilgili esaslar kanunla düzenlenir. Kanun, haber, düsünce ve kanaatlerin serbestçe yayimlanmasi engelleyici veya zorlastirici siyasal, ekonomik, mali ve teknik sartlar koyamaz.
Süreli yayinlar, Devletin ve diger kamu tüzelkisilerinin veya bunlara bagli kurumlarin araç ve imkanlarindan esitlik esasina göre yararlanir.
C. Basin araçlarinin korunmasi
MADDE 30 - Kanuna uygun sekilde basin isletmesi olarak kurulan basimevi ve eklentileri, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez
bütünlügü, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve milli güvenlik aleyhinde islenmis bir suçtan mahkum olma hali hariç, suç aleti oldugu gerekçesiyle zapt ve müsadere ve isletilmekten alikonulamaz.
D. Kamu tüzelkisilerinin elindeki basin disi kitle haberlesme araçlarindan yararlanma hakki.
MADDE 31 - Kisiler ve siyasi partiler, kamu tüzelkisilerinin elindeki basin disi kitle haberlesme ve yayim araçlarindan yararlanma hakkina sahiptir. Bu yararlanmanin sartlari ve usulleri kanunla düzenlenir.
Kanun, 13 üncü maddede yeralan genel sinirlamalar disinda bir sebebe dayanarak halkin bu araçlarla haber almasini, düsünce ve kanaatlere ulasmasini ve kamuoyunun serbestçe olusmasini engelleyici kayitlar koyamaz.
E. Düzeltme ve cevap hakki
MADDE 32 - Düzeltme ve cevap hakki, ancak kisilerin haysiyet ve sereflerine dokunulmasi veya kendileriyle ilgili gerçege aykiri yayinlar yapilmasi hallerinde taninir ve kanunla düzenlenir.
Düzeltme ve cevap yayimlanmazsa, yayimlanmasinin gerekip gerekmedigine hakim tarafindan ilginin müracaat tarihinden itibaren en geç yedi gün içerisinde karar verilir.
XI. Toplanti hak ve hürriyetleri
A. Dernek kurma hürriyeti
MADDE 33 - Herkes, önceden izin almaksizin dernek kurma hakkina sahiptir.
Dernek kurabilmek için kanunun gösterdigi bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykiriliginin tesbiti halinde yetkili merci, dernegin faaliyetinin durdurulmasi veya kapatilmasi için mahkemeye basvurur.
Hiç kimse bir dernege üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz. Dernek kurma hürriyetinin kullanilmasinda uygulanacak sekil, sart ve usuller kanunda gösterilir.
Dernekler, kanunun öngördügü hallerde hakim karariyla kapatilabilir veya faaliyetten alikonulabilir. Ancak, milli güvenligin, kamu düzeninin, suc islenmesini veya sucun devamini önlemenin yahut yakalamanin gerektirdigi hallerde gecikmede sakinca varsa, kanunla bir merci, dernegi faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin karari, yirmi dört saat icerisinde görevli hakimin onayina sunulur. Hakim, kararini kirk seki saat icinde aciklar; aksi halde, bu idari karar kendiliginden yürürlükten kalkar.
Birinci fikra hükmü, Silahli Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarina ve görevlerinin gerektirdigi ölçü de Devlet memurlarina kanunla sinirlamalar getirilmesine engel degildir.
Bu madde hükümleri vakiflarla ilgili olarak da uygulanir.
B. Toplanti ve gösteri yürüyüsü düzenleme hakki
MADDE 34 - Herkes, önceden izin almadan, silahsiz ve saldirisiz toplanti ve gösteri yürüyüsü düzenleme hakkina sahiptir.
Sehir düzeninin bozulmasini önlemek amaciyla yetkili idarî merci, gösteri yürüyüsünün yapilacagi yer ve güzergâhi tespit edebilir.
Toplanti ve gösteri yürüyüsü düzenleme hakkinin kullanilmasinda uygulanacak sekil, sart ve usuller kanunda gösterilir.
Kanunun gösterdigi yetkili merci, kamu düzenini ciddi sekilde bozacak olaylarin çikmasi veya milli güvenlik gereklerinin ihlâl edilmesi veya Cumhuriyetin ana niteliklerini yoketme amacini güden fiillerin islenmesinin kuvvetle muhtemel bulunmasi halinde belirli bir toplanti ve gösteri yürüyüs&u uml;nü yasaklayabilir veya iki ayi asmamak üzere erteleyebilir. Kanun, ayni sebeplere dayali olarak bir il'e bagli ilçelerde bütün toplanti ve gösteri yürüyüslerinin yasaklanmasini öngördügü hallerde bu süre üç ayi geçemez.
Dernekler, vakiflar, sendikalar ve kamu kurumu niteligindeki meslek kuruluslari kendi konu ve amaçlari disinda toplanti ve gösteri yürüyüsü düzenleyemezler.
VII. Toplanti hak ve hürriyetleri
a) Toplanti ve gösteri yürüyüsü hakki
XII. Mülkiyet hakki
MADDE 35 - Herkes, mülkiyet ve miras haklarina sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yarari amaciyla, kanunla sinirlanabilir. Mülkiyet hakkinin kullanilmasi toplum yararina aykiri olamaz.
II. Mülkiyet hakki
a) Mülkiyete ait genel kurul
XIII. Haklarin korunmasiyla ilgili hükümler
A. Hak arama hürriyeti
MADDE 36 - Herkes, mesru vasita ve yollardan faydalanmak süretiyle yargi mercileri önünde davaci veya davali olarak iddia ve savunma hakkina sahiptir.
Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçinamaz.
B. Kanuni hakim güvencesi
MADDE 37 - Hiç kimse kanunen tabi oldugu mahkemeden baska bir merci önüne çikarilamaz.
Bir kimseye kanunen tabi oldugu mahkemeden baska bir merci önüne çikarma sonucunu doguran yargi yetkisine sahip olaganüstü merciler kurulamaz.
b) Hak arama hürriyeti
c) Kanuni yargi yolu
C. Suç ve cezalara iliskin esaslar
MADDE 38 - Kimse, islendigi zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadigi bir fiilden dolayi cezalandirilamaz; kimseye suçu isledigi zaman kanunda o suç için konulmus olan cezadan daha agir bir ceza verilemez.
Suç ve ceza zaman asami ile ceza mahkumiyetinin sonuçlari konusunda da yukaridaki fikra uygulanir.
Ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.
Suçlulugu hükmen sabit oluncaya kadar, kimse suçlu sayilamaz.
Hiçkimse kendisini ve kanunda gösterilen yakinlarini suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.
Ceza sorumlulugu sahsidir.
Genel müsadere cezasi verilemez.
Idare, kisi hürriyetinin kisitlanmasi sonucunu doguran bir müeyyide uygulayamaz. Silahli Kuvvetlerin iç düzeni bakimindan bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.
Vatandas, suç sebebiyle yabanci bir ülkeye geri verilemez.
d) Cezalarin kanuni veya sahsi olmasi; zorlama yasagi
XIV. Ispat hakki
MADDE 34 (1961)- Kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karsi, bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapilan isnatlardan dolayi açilan hakaret davalarinda, sanik, isnadin
dogrulugunu ispat hakkina sahiptir. Bunun disirdaki hallerde ispat isteminin kabulü, ancak isnat olunan fiilin dogru olup olmadiginin anlasilmasinda kamu yarari bulunmasina veya sikayetçinin ispata razi olmasina baglidir.
XV. Temel hak ve hürriyetlerin korunmasi
MADDE 40 - Anayasa ile taninmis hak ve hürriyetleri ihlal edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden basvurma imkaninin saglanmasini isteme hakkina sahiptir.
Kisinin, resmi görevliler tarafindan vaki haksiz islemler sonucu ugradigi zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir.
Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakki saklidir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SOSYAL VE EKONOMIK HAKLAR VE ÖDEVLER
I. Ailenin korunmasi
MADDE 41 - Aile Türk toplumunun temelidir.
Devlet, ailenin huzur ve refahi ile özellikle ananin ve çocuklarin korunmasi ve aile planlamasinin ögretimi ve uygulanmesini saglamak için gerekli tedbirleri alir, teskilati kurar.
II. Egitim ve ögrenim hakki ve ödevi
MADDE 42 - Kimse, egitim ve ögretim haklarindan yoksun birakilamaz.
Ögrenim hakkinin kapsami kanunla tespit edilir ve düzenlenir.
Egitim ve ögretim, Atatürk ilkeleri ve Inkilaplari dogrultusunda, çagdas bilim ve egitim esaslarina göre, Devletin gözetim ve denetimi altinda yapilir. Bu esaslara aykiri egitim ve ögretim yerleri açilamaz.
Egitim ve ögretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borvunu ortadan kaldirmaz.
Ilkögretim, kiz ve erkek bütün vatandaslar için zorunludur (*) ve Devlet okullarinda parasizdir.
Özel ilk ve orta dereceli okullarin bagli oldugu esaslar, Devlet okullari ile erisilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.
Devlet, maddi imkanlardan yoksun basarili ögrencilerin, ögrenimlerini sürdürebilmeleri amaci ile burslar ve baska yollarla gerekli yardimlari yapar. Devlet, durumlari sebebiyle özel egitime ihtiyaci olanlari topluma yararli kilacak tedbirleri alir.
Egitim ve ögretim kurumlarinda sadece egitim, ögretim, arastirma ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun engellenemez.
Türkçeden baska hiçbir dil, egitim ve ögretim kurumlarinda Türk vatandaslarina ana dilleri olarak okutulamaz ve ögretilemez. Egitim ve
ögretim kurumlarinda okutulacak yabanci diller ile yabanci dille egitim ve ögretim yapan okullarin tabi olacagi esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarasi andlasma hükümleri saklidir.(**)
------------------------
(*) 222 sayili Ilkögretim Kanunu.
(**) Bkz. 19 Ekim 1983 tarih ve 2932 sayili Kanun.
II. Ögrenimin saglanmasi
III. Kamu yarari
A. Kiyilardan yararlanma
MADDE 43 - Kiyilar, Devletin hüküm ve tasarrufu altindadir.
Deniz, göl ve akarsu kiyilarinda, deniz ve göllerin kiyilarini çevreleyen sahil seritlerinden yararlanmada öncelikle kamu yarari gözetilir(*).
Kiyilarla sahil seritlerinin, kullanis amaçlarinagöre derinligi ve kisilerin bu yerlerden yararlanma imkan ve sartlari kanunla düzenlenir.
B. Toprak mülkiyeti
MADDE 44 - Devlet, topragin verimli olarak isletilmesini korumak ve gelistirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek ve topraksiz olan veya yeter topragi bulunmayan çiftçilikle ugrasan köylüye toprak saglamak amaciyla gerekli tedbirleri alir. Kanun, bu amaçla, degisik tarim bölgeleri ve çesitlerine göre topragin genisligini tespit edebilir. Topraksiz olan veya yeter topragi bulunmayan çiftçiye toprak saglanmasi, üretimin düsürülmesi, ormanlarin küçülmesi ve diger toprak ve yeralti servetlerinin azalmasi sonucunu doguramaz.
Bu amaçla dagitilan toprak bölünemez, miras hükümler i disinda baskalarina devredilemez ve ancak dagitilan çiftçilerle mirasçilari tarafindan isletilebilir. Bu sartlarin kaybi halinde, dagitilan topragin Devletçe geri alinmasina iliskin esaslar kanunla düzenlenir.
b) Toprak mülkiyeti
C. Tarim, hayvancilik ve bu üretim dallarinda çalisanlarin korunmasi
MADDE 45 - Devlet, tarim arazileri ile çayir ve mer'alarin amaç disi kullanilmasini ve tahribini önlemek, tarimsal üretim planlamasi ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hayvansal üretimi
artirmak maksadiyla, tarim ve hayvancilikta ugrasanlarin isletme araç ve gereçlerinin ve diger girdilerinin saglanmasini kolaylastirir.
Devlet, bitkisel ve hayvansal ürünlerin degerlendirilmesi ve gerçek degerlerinin üreticinin eline geçmesi için gereken tedbirleri alir.
X. Tarimin ve çiftçinin korunmasi
D. Kamulastirma (*)
MADDE 46 - Devlet ve kamu tüzelkisileri;kamu yararinin gerektirdigi hallerde, karsiliklarini pesin ödemek sartiyla, özel mülkiyette bulunan tasinmaz mallarin tamamini veya bir kismini, kanunla gsöterilen esas ve usullere göre, kamulastirmaya ve bunlar üzerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir.
Kamulastirma bedelinin hesaplanma tarz ve usulleri kanunla belirlenir. Kanun kamulastirma bedelinin tespitinde vergi beyanini, kamulastirma tarihindeki resmi makamlarca yapilmis kiymet takdirlerini, tasinmaz mallarin birim fiyatlarini ve yapi maliyet hesaplarini ve diger objektif ölçüleri dikkate alir. Bu bedel ile vergi beyanindaki kiymet arasindaki farkin nasil vergilendirilecegi kanunla gösterilir.
Kamulastirma bedeli, nakden ve pesin olarak ödenir. Ancak tarim reformunun uygulanmasi, büyük enerji ve sulama projeleri ile iskân projelerinin gerçeklestirilmesi, yeni ormanlarin yetistirilmesi, kiyilarin korunmasi ve turizm amaciyla kamulastirilan topraklarin bedellerinin ödenme sekli kanunla gösterilir. Kanunun taksitle ödemeyi öngörebilecegi bu hallerde, taksitlendirme süresi bes yili asamaz; bu takdirde taksitler esit olarak ödenir ve pesin ödenmeyen kisim Devlet borçlari için öngörülen en yüksek faiz haddine baglanir.
(*) 4 Kasim 1983 tarih ve 2942 sayili Kamulastirma Kanunu (RG, 8 Kasim 1983, Sayi: 18215).
Kamulastirilan topraktan, o topragi dogrudan dogruya isleten küç&uu ml;k çiftçiye ait olanlarinin bedeli, her halde pesin ödenir.
c) Kamulastirma
E. Devletlestirme
MADDE 47 - Kamu hizmeti niteligi tasiyan özel tesebbüsler, kamu yararinin zorunlu kildigi hallerde devletlestirilebilir.
Devletlestirme gerçek karsiligi üzerinden yapilir. Gerçek karsiligin hesaplanma tarzi ve usulleri kanunla düzenlenir.
IV. Çalisma ve sözlesme hürriyeti
MADDE 48 - Herkes, diledigi alanda çalisma ve sözlesme hürriyetlerine sahiptir. Özel tesebbüsler kurmak serbesttir.
Devlet, özel tesebbüslerin milli ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlilik içinde çalismasini saglayacak tedbirleri alir.
III. Çalisma ve sözlesme hürriyeti
IV. Iktisadi ve sosyal hayatin düzeni
V. Çalisma ile ilgili hükümler
A. Çalisma hakki ve ödevi
MADDE 49 - Çalisma, herkesin hakki ve ödevidir.
Devlet, çalisanlarin hayat seviyesini yükseltmek, çalisma hayatini gelistirmek için çalisanlari korumak, çalismayi desteklemek ve issizligi önlemeye elverisli ekinimik bir ortam yaratmak için gerekli tedbirleri alir.
Devlet, isçi-isveren iliskilerinde çalisma barisinin saglanmasini kolaylastirici ve koruyucu tedbirler alir.
V. Çalisma ile ilgili hükümler
a) Çalisma hakki ve ödevi
B. Çalisma sartlari ve dinlenme hakki
MADDE 50 - Kimse, yasina, cinsiyetine ve gücüne uymayan islerde çalistirilamaz.
Küçükler ve kadinlar ile bedeni ve ruhi yetersizligi olanlar çalisma sartlari bakimindan özel olarak korunurlar.
Dinlenmek, çalisanlarin hakkidir.
Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yillik izin haklari ve sartlari kanunla düzenlenir.
b) Çalisma sartlari
c) Dinlenme hakki
d) Ücrette adaletin saglanmasi
C. Sendika kurma hakki (*)
MADDE 51 - Isçiler ve isverenler, üyelerinin çalisma iliskilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelistirmek için önceden izin almaksizin sendikalar ve üst kuruluslar kurma hakkina sahiptirler.
Sendikalar veya üst kuruluslarini kurabilmek için kanunun gösterdigi bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykiriliginin tespiti halinde yetkili merci, sendika veya üst kurulusun faaliyetinin durdurulmasi veya kapatilmasi için mahkemeye basvurur.
Sendikalara üye olmak ve üyelikten ayrilmak serbesttir.
Hiç kimse sendikaya üye olmaya, üye kalmaya, üyelikten ayrilmaya zorlanamaz.
Isçiler ve isverenler anyi zamanda birden fazla sendikaya üye olamazlar.
Herhangi bir is yerinde çalisabilmek, isçi sendikasina üye olmak veya olmamak sartina baglanamaz.
Isçi sendikasi ve üst kuruluslarinda yönetici olabilmek için, en az on yil bilfiil isçi olarak çalismis olam sarti aranir.
Sendika ve üst kuruluslarin tüzükleri, yönetim ve isleyislere, Anayasada belirlenen Cumhuriyetin niteliklerine ve demokratik esaslara aykiri olamaz.
C. Sendika kurma hakki
D. Sendikal faaliyet
MADDE 52 - (23.7.1995 gün ve 4121 sayili yasayla yürürlü kten kaldirilmistir.)
VI. Toplu is sözlesmesi, grev hakki ve lokavt
A. Toplu is sözlesmesi hakki
MADDE 53 - Isçiler ve isverenler, karsilikli olarak ekonomik ve sosyal durumlarini ve çalisma sartlarini düzenlemek amaciyla toplu is sözlesmesi yapma hakkina sahiptirler.
Toplu is sözlesmesinin nasil yapilacagi kanunla düzenlenir.128'inc i maddenin ilk fikrasi kapsamina giren kamu görevlilerinin kanunla kendi aralarinda kurmalarina cevaz verilecek olan ve bu maddenin birinci ve ikinci fikralari ile 54'ncü madde hükümlerin e tabi olmayan sendikalar ve üst kuruluslari, üyeleri adina yargi mercilerine basvurabilir ve Idareyle amaclari dogrultusunda görüsme yapabilirler. Toplu Görüsme sonunda anlasmaya varilirsa düzenlenecek mutabakat metni taraflarca imzalanir. Bu mutabakat metni, uygun idari veya kanuni düzenlemenin yapilabilmesi icin Bakanlar Kurulu'nun takdirine sunulur. Toplu görüsme sonunda mutabakat metni imzalanmamissa anlasma ve anlasmazlik noktalari da taraflarca imzalanacak bir tuanakla Bakanlar Krurulu'nun takdirine sunulur. Bu fikranin uygulanmasina iliskin usuller kanunla düzenlenir.
Ayni isyerinde, ayni dönem için, birden fazla toplu is sözlesmesi yapilamaz ve uygulanamaz.
B. Grev hakki ve lokavt
MADDE 54 - Toplu is sözlesmesinin yapilmasi sirasinda, uyusmazlik çikmasi halinde isçiler grev hakkina sahiptirler. Bu hakkin kullanilmasinin ve isverenin lokavta basvurmasinin usul ve sartlari ile kapsam ve istisnalari kanunla düzenlenir.
Grev hakki ve lokavt iyiniyet kurallarina aykiri tarzda, toplum zararina ve milli serveti tahrip edecek sekilde kullanilamaz.
Grev esnasinda greve katilan isçilerin ve sendikanin kasitli veya kusurlu hareketleri sonucu, grev uygulanan isyerinde sebep olduklari maddi zarardan sendika sorumludur.
Grev ve lokavtin yasaklanabilecegi veya ertelenebilecegi haller ve isyerleri kanunla düzenlenir.
Grev ve lokavtin yasaklandigi hallerde veya ertelendigi durumlarda ertelemenin sonunda, uyusmazlik Yüksek Hakem Kurulunca çöz&uum l;lür. Uyusmazligin her safhasinda taraflarda anlasarak Yüksek Hakem Kuruluna basvurabilir. Yüksek Hakem Kurulunun kararlari kesindir ve toplu is sözlesmesi hükmündedir.
Yüksek Hakem Kurulunun kurulus ve görevleri kanunla düzenlenir.
Siyasi amaçli grev ve lokavt, dayanisma grev ve lokavti, genel grev ve lokavt, isyeri isgali, verim düsürme ve diger direnisler yapilamaz.
Greve katilmayanlarin isyerinde çalismalari, greve katilanlar tarafindan hiçbir sekilde engellenemez.
f) Toplu sözlesme ve grev hakki
VII. Ücrette adalet saglanmasi
MADDE 55 - Ücret emegin karsiligidir.
Devlet, çalisanlarin yaptiklari ise uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diger sosyal yardimlardan yararlanmalari için gerekli tedbirleri alir.
Asgari ücretin tespitinde ülkenin ekonomik ve sosyal durumu gözönünde bulundurulur.
VIII. Saglik, çevre ve konut
A. Saglik Hizmetleri ve Çevrenin Korunmasi
MADDE 56 - Herkes, saglikli ve dengeli bir çevrede yasama hakkina sahiptir.
Çevreyi gelistirmek, çevre sagligini korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaslarin ödevidir.
Devlet, herkesin hayatini, beden ve ruh sagligi içinde sürdürmesini saglamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artirarak, isbirligini gerçeklestirmek amaciyla saglik kuruluslarini tek elden planlayip hizmet vermesini düzenler.
Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki saglik ve sosyal kurumlarindan yararlanarak, onlari denetleyerek yerine getirir.
Saglik hizmetlerinin yaygin bir sekilde yerine getirilmesi için kanunla genel saglik sigortasi kurulabilir.
VII. Saglik hakki
B. Konut hakki
MADDE 57 - Devlet, sehirlerin özelliklerini ve çevre sartlarini gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacini karsilayacak tedbirleri alir, ayrica toplu konut tesebbüslerini destekler.
IX. Gençlik ve spor
A. Gençligin korunmasi
MADDE 58 - Devlet, istiklal ve Cumhuriyetimizin emanet edildigi gençlerin müsbet ilmin isiginda, Atatürk Ilke ve Inkilaplari dogrultusunda ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügünü ortadan kaldirmayi amaç edinen görüslere karsi yetisme ve gelismelerini saglayici tedbirler alir.
Devlet, gençleri alkol düskünlügünden, uyusturucu maddelerden, suçluluk, kumar ve benzeri kötü aliskanliklardan ve cehaletten korumak için gerekli tedbirleri alir.
B. Sporun gelistirilmesi
MADDE 59 - Devlet, her yastaki Türk vatandaslarinin beden ve ruh sagligini gelistirecek tedbirleri alir, sporun kitlelere yayilmasini tesvik eder.
Devlet basarili sporcuyu korur.
X. Sosyal güvenlik haklari
A. Sosyal güvenlik hakki
MADDE 60 - Herkes, sosyal güvenlik hakkina sahiptir.
Devlet, bu güvenligi saglayacak gerekli tedbirleri alir ve teskilati kurar.
B. Sosyal güvenlik bakimindan özel olarak korunmasi gerekenler
MADDE 61 - Devlet, harp ve vazife sehitlerinin dul ve yetimleriyle, malul ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yarasir bur hayat seviyesi saglar.
Devlet, sakatlarin korunmalarini ve toplum hayatina intibaklarini saglayici tedbirleri alir.
Yaslilar, Devletçe korunur. Yaslilara Devlet yardimi ve saglayacak diger haklar ve kolayliklar kanunla düzenlenir.
Devlet, korunmaya muhtaç çocuklarin topluma kazandirilmasi için her türlü tedbiri alir.
Bu amaçlarla gerekli teskilat ve tesisleri kurar veya kurdurur.
C. Yabanci ülkelerde çalisan türk vatandaslari
MADDE 62 - Devlet, yabanci ülkelerde çalisan Türk vatandaslarinin aile birliginin, çocuklarinin egitiminin, kültürel ihtiyaçlarinin ve sosyal güvenliklerinin saglanmasi, anavatanla baglarinin korunmasi ve yurda dönüslerinde yardimci olunmasi için gereken tedbirleri alir.
XI. Tarih, kültür ve tabiat varliklarinin korunmasi
MADDE 63 - Devlet, tarih, kültür ve tabiat varliklarinin ve degerlerinin korunmasini saglar, bu amaçla destekleyici ve tesvik edici tedbirleri alir.
Bu varliklar ve degerlerden özel mülkiyet konusu olanlara getirecek sinirlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yapilacak yardimlar ve taninicak muafiyetler kanunla düzenlenir.
XII. Sanatin ve sanatçinin korunmasi
MADDE 64 - Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanatçiyi korur. Sanat eserlerinin ve sanatçinin korunmasi, degerlendirilmesi, desteklenmesi ve sanat sevgisinin yayilmasi için gereken tedbirleri alir.
XIII. Sosyal ve ekonomik haklarin siniri
MADDE 65 - Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, ekonomik istikrarin korunmasini gözeterek, mali kaynaklarinin yeterliligi ölçüsünde yerine getirir.
XI. Devletin iktisadi ve sosyal ödevlerinin siniri
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
SIYASI HAKLAR VE ÖDEVLER
I. Türk vatandasligi
MADDE 66 - Türk Devletine vatandaslik bagi ile bagli olan herkes Türktür.
Türk babanin veya Türk ananin çocugu Türktür. Yabanci babadan ve Türk anadan olan çocugun vatandasligi kanunla düzenlenir.
Vatandaslik, kanunun gösterdigi sartlarla kazanilir ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.
Hiçbir Türk, vatana baglilikla bagdasmayan bir eylemde bulunmadikça vatandasliktan çikarilamaz.
Vatandasliktan çikarma ile ilgili karar ve islemlere karsi yargi yolu kapatilamaz.
II. Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma haklari
MADDE 67 - Vatandaslar, kanunda gösterilen sartlara uygun olarak, seçme, seçilme ve bagimsiz olarak veya bir siyasi parti içinde siyasi faaliyette bulunma ve halk oylamasina katilma hakkina sahiptir.
Seçimler ve halkoylamasi serbest, esit, gizli, tek dereceli, genel oy, açik sayim ve döküm esaslarina göre, yargi yönetim ve denetimi altinda yapilir. Ancak, yurt disinda bulunan Türk vatandaslarinin oy hakkini kullanabilmelri amaciyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.
Onsekiz yasini dolduran her Türk vatandasi secme ve halkoylamasina katilma haklarina sahiptir.
Bu haklarin kullanilmasi kanunla düzenlenir.
Silah altinda bulunan er ve rebaslar ile askeri ögrenciler, ceza infaz kurumlarinda bulunan hükümlüler oy kullanamazlar. Ceza infaz kurumlari ve tutukevlerinde bulunan tutuklularin secme haklarini kullanmalarinda, oylarin sayim ve dökümünde secim emniyeti acisindan alinmasi gerekli tedbirler Yüksek Secim Kurumu tarafindan tespit edilir ve görevli hakimin yerinde yönetim ve denetimi altinda yapilir.
Secim kanunlari, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bagdastiracak sekilde düzenlenir.
III. Siyasi partilerle ilgili hükümler
A. Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrilma
MADDE 68 - Vatandaslar, siyasi parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrilma hakkina sahiptir. Parti üyesi olabilmek için on sekiz yasini doldurmus olmak gerekir.
Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatin vazgeçilmez unsurlaridir.
Siyasi partiler, önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve Kanun hükümleri içinde faaliyetlerini sürdürü ;rler.
Siyasi partilerin tüzük ve programlari ile eylemleri, Devletin bagimsizligina, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügüne, insan haklarina, esitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenligine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykiri olamaz. Sinif veya zümre diktatörlügün&uu ml; veya herhangi bir tür diktatörlügü savunmayi ve yerlestirmeyi amaçlayamaz; suc islenmesini tesvik edemez.
Hakimler ve savcilar, sayistay dahil yüksek yargi organlari mensuplari, kamu kurum ve kuruluslarinin memur statüsündeki görevlileri, yaptiklari hizmet bakimindan isci niteligi tasimayan diger kamu görevlileri, Silahli Kuvvetler mensuplari ile yüksekögretim öncesi ögrencileri siyasi partilere üye olamazlar.
Yüksek ögrtim elemanlarinin siyasi partilere üye olmalari anck kanunla düzenlenebilir. Kanun, bu elemanlarin, siyasi partilerin merkez organlari disinda kalan parti görevi almalarina cevaz veremez vepartiüyesi yüksekögretim elemanlarinin yüksek ögretim kurumlarinda uyacaklari esaslari belirler.
Yüksek ögretim ögrencilerinin siyasi partilere üye olabilmelerine iliskin esaslar kanunla düzenlenir.
Siyasi partilere, Devlet yeterli düzeyde ve hakça mali yardim yapar. Partilere yapilacak yardimin, alacaklari üye aidatinin ve bagislarin tabi oldugu esaslar kanunla düzenlenir.
B. Siyasi partilerin uyacaklari esaslar
MADDE 69 - Siyasi partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalismalari demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmasi kanunla düzenlenir.
Siyasi partiler, ticari faaliyetlere girisemezler.
Siyasi partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarina uygun olmasi gereklidir. Bu kuralin uygulanmasi kanunla düzenlenir. Anayasa mahkemesi'nce siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin knuna uygunlugunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykirilik halinde uygulanacak yaptirimlar kanunda gösterilir. Anayasa makemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayistay'dan yardim saglar. Anayasa Mahkemesi'nin bu denetim sonunda verecegi kararlar kesindir.
Siyasi partilerin kapatilmasi, Yargitay Cumhuriyet Bassavcisinin açacagi dava üzerine Anayasa Mahkemesi'nce kesin olarak karara baglanir.
Bir siyasi partinin tüzügü ve programinin 68'inci maddenin dördüncü fikrasi hükümlerine aykiri bulunmasi halinde temelli kapatma karari verilir.
Bir siyasi partinin 68'inci maddenin dördüncü fikrasi hükümlerine aykiri eylemlerinden ötürü tmelli kapatilmasina, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin islendigi bir odak halinde geldiginin Anayasa Mahkemesi'nce tespit dilmesi halinde karar verilir.
Temelli kapatilan bir parti bir baska ad altinda kurulamaz.
Bir siyasi partinin temelli kapatilmasina beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kuruculari dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesi'nin temelli kapatmaya iliskin kesin kararinin Resmi Gazete'de gerekceli olarak yayimlanmasindan baslayarak bes yil süreyle bir baska partinin kurucusu, Üyesi yöneticisi ve debeticisi olamazlar.
Yabanci devletlerden, uluslararasi kuruluslardan ve Türk uyruklugunda olmayan gerçek ve tüzel kisilerden maddi yardim alan siyasi partiler temelli olarak kapatilir.
Siyasi partilerin kurulrs ve çalismalari, denetlenme ve kapatilmalari ile siyasi partilerin ve adaylarin seçim harcamalari ve usulleri yukaridaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir.
IV. Kamu hizmetlerine girme hakki
A. Hizmete girme
MADDE 70 - Her Türk, kamu hizmetlerine girme hakkina sahiptir.
Hizmete alinmada, görevin gerektirdigi niteliklerden baska hiçbir ayirim gözetilemez.
B. Mal bildirimi
MADDE 71 - Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmalari ve bu bildirimlerin tekrarlanma süreleri kanunla düzenlenir. Yasama ve yürütme organlarinda görev alanlar, bundan istisna edilemez
V. Vatan hizmeti
MADDE 72 - Vatan hizmeti, her Türk'ün hakki ve ödevidir. Bu hizmetin Silahli Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne sekilde yerine getirilecegi veya getirilmis sayilacagi kanunla düzenlenir.
VI. Vergi ödevi
MADDE 73 - Herkes, kamu giderlerini karsilamak üzere, mali gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür.
Vergi yükünün adaletli ve dengeli dagilimi, maliye politikasinin sosyal amacidir.
Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur, degistirilir veya kaldirilir.
Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflik, istisnalar ve indirimleriyle oranlarina iliskin hükümlerinde kanunun belirttigi yukari ve asagi sinirlar içinde degisiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir.
VII. Dilekçe hakki
MADDE 74 - Vatandaslar, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve sikayetleri hakkinda, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazi ile basvurma hakkina sahiptir.
Kendileriyle ilgili basvurmalarin sonucu, dilekçe sahiplerine yazili olarak bildirilir.
Bu hakkin kullanilma biçimi kanunla düzenlenir.
YASAMA
I. Türkiye Büyük Millet Meclisi
A.Kurulusu
MADDE 75 - Türkiye Büyük Millet Meclisi genel oyla seçilen bes yüz elli milletvekilinden olusur.
B. Milletvekili seçilme yeterliligi
MADDE 76 - Otuz yasini dolduran her Türk milletvekili seçilebilir.
En az ilkokul mezunu olmayanlar, kisitlilar, yükümlü oldugu askerlik hizmetini yapmamis olanlar, kamu hizmetinden yasaklilar, taksirli suçlar hariç toplam bir yil veya daha fazla hapis ile agir hapis cezasina hüküm giymis olanlar; zimmet, ihtilas, irtikap, rüsvet, hirsizlik, dolandiricilik, sahtecilik, inanci kötüye kullanma, dolanli iflas gibi yüz kizartici suçlarla, kaçakçilik, resmi ihale ve alim satimlara fesat karistirma, Devlet sirlarini açiga vurma, ideolojik veya anarsik eylemlere katilma ve bu gibi eylemleri tahrik ve tesvik suçlarindan biriyle hüküm giymis olanlar, affa ugramis olsalar bile milletvekili seçilemezler.
Hakimler ve savcilar, yüksek yargi organlari mensuplari, yüksek-ögretim kurumlarindaki ögretim elemanlari, Yüksekögretim Kurulu üyeleri, kamu kurum ve kuruluslarinin memur statüsündeki görevlileri ile yaptiklari hizmet bakimindan isçi niteligi tasimayan diger kamu görevlileri ve Silahli Kuvvetler mensuplari, görevlerinden çekilmedikçe aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler.
C. Türkiye Büyük Millet MEclisinin seçim dönemi
MADDE 77 - Türkiye Büyük Millet Meclisinin seçimleri bes yilda bur yapilir.
Meclis, bu süre dolmadan seçimin yenilenmesine karar verebilecegi gibi, Anayasa'da belirtilen sartlar altinda Cumhurbaskaninca verilecek karara göre de seçimler yenilenir. Süresi biten milletvekili yeniden seçilebilir.
Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclisin seçilmesine kadar sürer.
D. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin geriye birakilmasi ve ara seçimleri
MADDE 78 - Savas sebebiyle yeni seçimlerin yapilmasina imkan görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi, seçimlerin bir yil geriye birakilmasina karar verebilir.
Geri birakma sebebi ortadan kalkmamissa, erteleme kararindaki usule göre bu islem tekrarlanabilir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinden bosalma olmasi halinde, ara seçime gidilir. Ara seçim (*), her seçim döneminde bir defa yapilir ve genel seçimden otuz ay geçmedikçe ara seçime gidilemez. Ancak, bosalan üyeliklerin sayisi, üye tam sayisinin yüzde basini buldugu hallerde, ara seçimlerinin üç ay içinde yapilmasina karar verilir.
Genel seçimlere bir yil kala, ara seçimi yapilamaz.
E. Seçimlerin genel yönetim ve denetim
MADDE 79 - Seçimler, yargi organlarinin genel yönetim ve denetimi altinda yapilir.
Seçimlerin baslamasindan bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlügü ile ilgili bütün islemleri yapma ve yaptirma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konulariyla ilgili bütün yolsuzluklari, sikayet ve itirazlari inceleme ve kesin karara baglama ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklarini kabul etme görevi Yüksek Seçim Kurulunundur.Yüksek Seçim Kurulunun kararlari aleyhine baska bir mercie basvurulamaz.
Yüksek Seçim Kurulunun ve diger seçim kurullarinin görev ve yetkileri kanunla düzenlenir(*).
Yüksek Seçim Kurulu yedi asil ve dört yedek üyeden olusur. Üyelerin altisi Yargitay, besi Danistay Genel Kurullarinca kendi üyeleri arasindan üye tamsayilarinin salt çogunlugunun gizli oyu ile seçilir. Bu üyeler, salt çogunluk ve gizli oyla aralarindan bir baskan ve bir baskanvekili seçerler.
Yüksek Seçim Kuruluna Yargitay ve Danistaydan seçilmis üyeler arasindan ad çekme ile ikiser yedek üye ayrilir. Yüksek Seçim Kurulu Baskani ve Baskanvekili ad çekmeye girmezler.
Anayasa degisikliklerine iliskin kanunlarin halkoyuna sunulmasi islemlerinin genel yönetim ve denetimi de milletvekili seçimlerinde n uygulanan hükümlere göre olur.
F. Üyelikle ilgili hükümler
1. Milletin temsili
MADDE 80 - Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri degil, bütün milleti temsil ederler.
2. And Içme
MADDE 81 - Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, göreve baslarken asagidaki sekilde andiçerler:
"Devletin varligi ve bagimsizligini, vatanin ve milletin bölünmez bütünlügünü, milletin kayitsiz ve sartsiz egemenligini koruyacagima; hukukun üstünlüg& uuml;ne, demokratik ve laik Cumhuriyete ve Atatürk ilke ve inkilaplarina bagli kalacagima; toplumun huzur ve refahi, milli dayanisma ve adalet anlayisi içinde herkesin insan haklarindan ve temel hürriyetlerinden yararlanmasi ülküsünden ve Anayasaya sadakattan ayrilmayacagima; büyük Türk milleti önünde namusum ve serefim üzerine andiçerim." ;
3. Üyelikle bagdasmayan isler
MADDE 82 - Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Devlet ve diger kamu tüzelkisilerinin dogrudan dogruya ya da dolayli olarak katildigi tesebbüs ve ortakliklarda; özel gelir kaynaklari ve özel imkanlari kanunla saglanmis kamu yararina çalisan derneklerin ve Devletten yardim saglayan ve vergi muafiyeti olan vakiflarin, kamu kurumu niteligindeki meslek kuruluslari ile sendikalar ve bunlarin üst kuruluslarinin ve katildiklari tesebbüs veya ortakliklarin yönetim ve denetim kurullarinda görev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahhüt isini dogrudan veya dolayli olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik yapamazlar.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, yürütme organinin teklif, inha, atama veya onamasina bagli resmi veya özel herhangi bir isle görevlendirilemezler. Bir üyenin belli konuda ve alti ayi asmamak üzere Bakanlar Kurulunca verilecek geçici bir görevi kabul etmesi, Meclisin kararina baglidir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeligi ile bagdasmayan diger görev ve isler kanunla düzenlenir .
4. Yasama dokunulmazligi
MADDE 83 - Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çalismalarindaki oy ve sözlerinden, Mecliste ileri sürdükleri
düsüncelerden, o oturumdaki Baskanlik Divani'nin teklifi üzerine Meclisca baska bir karar alinmadikça bunlari Meclis disinda tekrarlamak ve açiga vurmaktan sorumlu tutulamazlar.
Seçimden önce veya sonra bir suç isledigi ileri sürülen milletvekili, Meclis'in karari olmadikça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargilanamaz. Agir cezayi gerektiren suçüstü hali ve seçimden önce sorusturmasina baslanilmis olmak kaydiyla Anayasanin 14 üncü maddesindeki durumlar bu hükmün disindadir. Ancak, bu halde yetkili makam, durumu hemen ve dogrudan dogruya Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirmek zorundadir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakkinda, seçimden önce veya sonra verilmis bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sifatinin sona ermesine birakilir; üyelik süresince zamanasimini islemez.
Tekrar seçilen milletvekili hakkinda sorusturma ve kovusturma, Meclisin yeniden dokunulmazligini kaldirmasina baglidir.
Türkiye Büyük Millet Meclisindeki siyasi parti gruplarinca, yasama dokunulmazligi ile ilgili görüsme yapilamaz ve karar alinamaz.
5. Milletvekilliginin düsmesi
MADDE 84 -Istifa eden milletvekilinin milletvekiliginin düsmesi, istifanin geçerli oldugu Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskanlik Divani'nca tespit edildikten sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu'nca kararlastirilir.
Milletvekiliginin kesin hüküm giyme veya kisitlama halinde düsmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararinin Genel Kurula bildirilmesiyle olur.
82'inci maddeye göre milletvekilligi ile bagdasmayan bir görev veya hizmeti sürdürmekte israr eden milletvekilinin milletvekilliginin düsmesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu üzerine Genel Kurul gizli oyla karar verir.
Meclis çalismalarina özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içerisinde toplam bes biresim günü katilmayan milletvekilinin milletvekilliginin düsmesine, durmun Meclis Baskanlik Divani'nca tespit edilmesi üzerine, genel kurulca üye tamsayisinin salt çogunlugunun oyuyla karar verilebilir.
Partisinin temelli kapatilmasina beyan veeylemleriyle sebep oldugu Anayasa Mahkemesi'nin temelli kapatmaya ilskin kesin kararinda belirtilen milletvekilinin milletvekilligi, bu kararin Resmi Gazete'de gerekçeli olarakyayimlandigi tarihte sona erer. Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskanligi bu kararin geregini derhal yerine getirip Genel Kurula bilgi sunar.
6. Iptal istemi
MADDE 85 - Yasama dokunulmazliginin kaldirilmasina veya milletvekilliginin düsmesine 84'üncü maddenin birinci, üçüncü veya dördüncü fikralarina göre karar verilmis olmasi halinde, Meclis Genel Kurulu kararinin alindigi tarihten baslayarak yedi gün içerisinde ilgili milletvekili veya bir diger milletvekili, kararin, Anayasaya, kanuna veya içtüz& uuml;ge aykiriligi iddiasiyla iptali için Anayasa Mahkemesi'ne basvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptal istemini onbes gün içerisinde kesin karara baglar.
7. Ödenek ve yolluklar
MADDE 86 - Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin ödenek ve yolluklari kanunla düzenlenir. Ödenegin aylik tutari en yüksek Devlet memurunun almakta oldugu miktari, yolluk da ödenek miktarinin yarisini asamaz.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerine ödenecek ödenek ve yolluklar, kendilerine sosyal güvenlik kuruluslari tarafindan baglanan emekli ayligi ve benzeri ödemelerin kesilmesini gerektirmez.
Ödenek ve yolluklarin en çok üç ayligi önceden ödenebilir.
II. Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri
A. Genel olarak
MADDE 87 - Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkileri, kanun koymak, degistirmek ve kaldirmak; Bakanlar Kurulu ve bakanlari denetlemek; Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hükmünde kararname çikarma yetkisi vermek; bütçe ve kesinhesap kanun tasarilarini görüsmek ve kabul etmek; para basilmasina ve savas ilanina karar vermek; milletlerarasi andlasmalarin onaylanmasini uygun bulmak, Anayasanin 14 üncü maddesindeki fiilerden dolayi hüküm giyenler hariç olmak üzere, genel ve özel af ilanina, mahkemelerce verilip kesinlesen ölüm cazalarinin yerine getirilmesine karar vermek ve Anayasanin diger maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmektir.
B. Kanunlarin teklif edilmesi ve görüsülmesi
MADDE 88 - Kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir.
Kanun tasari ve tekliflerinin Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüsülme usul ve esaslari içtüzükle düzenlenir.
C. Kanunlarin Cumhurbaskaninca yayimlanmasi
MADDE 89 - Cumhurbaskani, Türkiye Büyük Millet Meclisince kabul edilen kanunlari onbes gün içinde yayimlar.
Yayimlanmasini uygun bulmadigi kanunlari, bir daha görüsülmek üzere, bu hususta gösterdigi gerekçe ile birlikte ayni süre içinde, Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderir. Bütçe kanunlari bu hükme tabi degildir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbaskaninca yayimlanir; Meclis, geri gönderilen kanunda yeni bir degisiklik yaparsa, Cumhurbaskani degistirilen kanunu tekrar Meclise geri gönderebilir.
Anayasa degisikliklerine iliskin hükümler saklidir.
D. Milletlerarasi andlasmalari uygun bulma
MADDE 90 - Türkiye Cumhuriyeti adina yabanci devletlerle ve milletlerarasi kuruluslarla yapilacak andlasmalarin onaylanmasi, Türkiye
Büyük Millet Meclisinin onaylanmasi bir kanunla uygun bulmasina baglidir.
Ekonomik, ticari veya teknik iliskileri düzenleyen ve süresi bir yili asmayan andlasmalar, Devlet Maliyesi bakimindan bir yüklenme getirmemek, kisi hallerine ve Türklerin yabanci memleketlerdeki mülkiyet haklarina dokunmamak sartiyla, yayimlanma ile yürürl&uu ml;ge konabilir. Bu takdirde bu andlasmalar, yayimlarindan baslayarak iki ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgisine sunulur.
Milletlerarasi bir andlasmaya dayanan uygulama andlasmalari ile kanunun verdigi yetkiye dayanilarak yapilan ekonomik, ticari, teknik veya idari andlasmalarin Türkiye Büyük Millet Meclisince uygun bulunmasi zorunlulugu yoktur; ancak, bu fikraya göre yapilan ekonomik, ticari veya özel kisilerin haklarini ilgilendiren andlasmalarin, yayimlanmadan yürürlüge konulamaz.
Türk kanunlarina degisiklik getiren her türlü andlasmalarin yapilmasinda birinci fikra hükmü uygulanir.
Usulüne göre yürürlüge konulmus milletlerarasi andlasmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkinda Anayasaya aykirilik iddiasi ile Anayasa Mahkemesine basvurulamaz.
E. Kanun hükmünde kararname çikarma yetkisi verme
MADDE 91 - Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname çikarma yetkisi verebilir.Ancak sikiyönetim ve olaganüstü haller sakli kalmak üzere, Anayasanin ikinci kisminin birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel haklar, kisi haklari ve ödevleri ile dördüncü bölümünde yer alan siyasi haklar ve ödevler kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemez.
Yetki kanunu, çikarilacak kanun hükmünde kararnamenin, amacini, kapsamini, ilkelerini, kullanma süresini ve saresi içinde birden fazla kararname çikarilip çikarilamayacagini gösterir.
Bakanlar Kurulunun istifasi, düsürülmesi veya yasama döneminin bitmesi, belli süre için verilmis olan yetkinin sonaermesine sebep olmaz.
Kanun hükmünde kararnamenin, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafindan süre bitiminden önce onaylanmasi sirasinda, yetkinin son buldugu veya süre bitimine kadar devam ettigi de belirtilir.
Sikiyönetim ve olaganüstü hallerde, Cumhurbaskaninin Baskanliginda toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hükmünde kararname çikarmasina iliskin hükümler saklidir.
Kanun hükmünde kararnameler, Resmi Gazetede yayimlandiklari gün yürürlüge girerler. Ancak, kararnamede yürürlük tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gösterilebilir.
Kararnameler, Resmi Gazetede yayimlandiklari gün Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur.
Yetki kanunlari ve bunlara dayanan kanun hükmünde kararnameler, Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonlari ve Genel Kurulunda öncelikle ve ivedilikle görüsülür.
Yayimlandiklari gün Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulmayan kararnameler bu tarihte, Türkiye Büyük Millet Meclisince reddedilen kararnameler bu kararin Resmi Gazetede yayimlandigi tarihte, yürürlükten kalkar. Degistirilerek kabul edilen kararnamelerin degistirilmis hükümleri, bu degisikliklerin Resmi Gazetede yayimlandigi gün yürürlüg e girer.
F. Savas hali ilani ve silahli kuvvet kullanilmasina izin verme.
MADDE 92 - Milletlerarasi hukukun mesru saydigi hallerde savas hali ilanina ve Türkiye'nin taraf oldugu milletlerarasi andlasmalarin veya milletlerarasi nezaket kurallarinin gerektirdigi haller disinda, Türk Silahli Kuvvetlerinin yabanci ülkelere gönderilmesine veya yabanci silahli kuvvetlerin Türkiye'de bulunmasina izin verme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisinindir (*).
Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken ülkenin ani bir silahli saldiriya ugramasi ve bu sebeple silahli kuvvet kullanilmasina derhal karar verilmesinin kaçinilmaz olmasi halinde Cumhurbaskanida, Türk Silahli Kuvvetlerinin kullanilmasina karar verebilir.
III. Türkiye Büyük Millet Meclisinin faaliyetleri ile ilgili hükümler.(**)
A. Toplanma ve tatil
MADDE 93 - Türkiye Büyük Millet Meclisi, heryil Eylül ayinin ilk günü kendiliginden toplanir.
---------
(*) Anayasanin 92. maddesi uyarinca hükümete izin verilmesine dair 107 ve 108 sayili TBMM kararlari (RG, 14 Agustos 1990, sayi: 20606); (RG, 7 Eylül 1990, sayi: 20628)
(**) 2919 sayili TBMM genel sekreterligi teskilat kanununun degistirilmesi hakkinda 3594 sayili kanun. (RG, 5 Ocak 1990, Sayi: 20393)
Meclis, bir yasama yilinda ençok üç ay tatil yapibilir; ara verme veya tatil sirasinda, dogrudan dogruya veya bakanlar kurulunun istemi üzerine, Cumhurbaskaninca toplantiya çagirilir.
Meclis Baskanida dogrudan dogruya veya üyelerin beste birinin yazili istemi üzerine Meclisi toplantiya çagirir.
Ara verme veya tatil sirasinda toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisinde, öncelikle bu toplantiyi gerektiren konu görüsülmeden ara verme veya tatil devam edilemez.
B. Baskanlik Divani
MADDE 94 - Türkiye Büyük Millet Meclisinin Baskanlik Divani, Meclis üyeleri arasinda seçilen Meclis Baskani, Baskanvekilleri, Katip üyeleri ve Idari Amirlerinden olusur.
Baskanlik Divani, Meclisteki siyasi parti gruplarinin üye sayisi oraninda Divana katilmalarini saglayacak sekilde kurulur. Siyasi parti gruplari Baskanlik için aday gösteremezler.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskanlik Divani için, bir yasama döneminde iki seçim yapilir. Ilk seçilenlerin görev süresi iki, ikinci devre için seçilenlerin görev süresi üç yildir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskan adaylari, Meclis üyeleri içinden, Meclisin toplandigi günden itibaren on gün içinde, Baskanlik Divanina bildirilir, Baskan seçimi gizli oyla yapilir. Ilk iki oylamada üye tam sayisinin üçte iki ve üçüncü oylamadada üye tam sayisinin salt çogunlugu aranir. Üçüncü oylamada salt çogunluk saglanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapilir; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, Baskan seçilmis olur. Baskan seçimi aday gösterme süresinin bitiminden itibaren, on gün içinde tamamlanir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskanvekillerinin, Katip Üyelerinin ve Idari Amirlerinin adedi, seçim nisabi, oylama sayisi ve usülleri Meclis Içtüzügünde belirlenir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskani, Baskanvekilleri, üyesi bulunduklari siyasi partinin veya parti grubunun Meclis içinde veya disindaki faaliyetlerine; görevlerinin geregi olan haller disinda, Meclis tartismalarina katilamazlar; Baskan ve oturumu yöneten Baskanvekili oy kullanamazlar.
C. Içtüzük, siyasi parti gruplari ve kolluk isleri
MADDE 95 - Türkiye Büyük Millet Meclisi, çalismalarini, kendi yaptigi içtüzük hükümlerine göre yürütülür.(*)
Içtüzük hükümleri, siyasi parti gruplarinin, Meclisin bütün faaliyetlerine üye sayisi oraninda katilmalarini saglayacak yolda düzenlenir. Siyasi parti gruplari, en az yirmi üyeden meydana gelir.
Türkiye Büyük Millet Meclisinin bütün bina, tesis, eklenti ve arazisinde kolluk ve yönetim hizmetleri Meclis Baskanligi eliyle düzenlenir ve yürütülür. Emniyet ve diger kolluk hizmetleri için yeteri kadar kuvvet ilgili makamlarca Meclis Baskanligina tahsis edilir.
----------
(*) Bakiniz 1982 AY, geçici 6. madde
Iç tüzük hükümleri, siyasi parti gruplarinin, Meclislerin bütün faaliyetlerine kuvvetleri oraninda katilmalarini sagliyacak yolda düzenlenir. Siyasi parti gruplari, en az on üyeden meydana gelir.
Meclisler, kendi kolluk islerini Baskanlari eliyle düzenler ve yürütürler.
D. Toplanti ve karar yeter sayisi
MADDE 96 - Anayasada, baskaca bir hüküm yoksa, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayisinin en az üçte biri ile toplanir ve toplantiya katilanlarin salt çogunlugu ile karar verir; ancak karar yeter sayisi hiç bir sekilde üye tam sayisinin dörtte birinin bir fazlasindan az olamaz.
Bakanlar Kurulu üyeleri, Türkiye Büyük Millet Meclisinin katilamadiklari oturumlarinda, kendileri yerine oy kullanmak üzere bir bakana yetki verebilirler. Ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en çok iki oy kullanabilir.
E. Görüsmelerin açikligi ve yayimlanmasi
MADDE 97 - Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulundaki görüsmeler açiktir ve tutanak dergisinde tam olarak yayimlanir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi içtüzük hükümlerine göre kapali oturumlar yapabilir, bu oturumlardaki görüsmelerin yayimi Türkiye Büyük Millet Meclisi kararina baglidir.
Meclisteki açik görüsmelerin, o oturumdaki Baskanlik Divaninin teklifi üzerine Meclisce baskaca bir karar alinmadikça, her türlü vasita ile yayimi serbesttir.
IV. Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgi edinme ve denetim yollari
A. Genel olarak
MADDE 98 - Türkiye Büyük Millet Meclisi soru, Meclis arastirmasi, genel görüsme, gensoru ve Meclis sorusturmasi yollariyla denetleme yetkisini kullanir.
Soru, Bakanlar Kurulu adina, sözlü veya yazili olarak cevaplandirmak üzere Basbakan veya Bakanlardan bilgi istemekten ibarettir.
Meclis arastirmasi, belli bir konuda bilgi edinilmek için yapilan incelemeden ibarettir.
Genel görüsme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüsülmesidir.
Soru, Meclis arastirmasi ve genel görüsmeyle ilgili önergelerin verilme sekli, içerigi ve kapsami ile cevaplandirilma, görüsme ve arastirma yöntemleri Meclis içtüzügü ile düzenlenir.
B. Gensoru
MADDE 99 - Gensoru önergesi, bir siyasi parti grubu adina veya enaz yirmi milletvekilinin imzasiyla verilir.
Gensoru önergesi, verilisinden sonraki üç gün içinde bastirilarak üyelere dagitilir; dagitilmasindan itibaren on gün içinde gündeme alinip alinmayacagi görüsülür. Bu görüsmede, ancak önerge sahiplerinden biri, siyasi parti gruplari adina birer milletvekili, Bakanlar Kurulu adina Basbakan veya bir bakan konusabilir.
Gündeme alma karariyla birlikte, gensorunun görüsülme günüde belli edilir; ancak, gensorunun görüsülmesi, gündeme alma kararinin verildigi tarihten basliyarak iki gün geçmedikçe yapilamaz ve yedi günden sonraya birakilamaz.
Gensoru görüsmeleri sirasinda üyelerin veya gruplarin verecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya Bakanlar Kurulunun güven istegi, bir tam gün geçtikten sonra oylanir.
Bakanlar Kurulunun veya bir bakanin düsürülebilmesi, üye tam sayisinin salt çogunluguyla olur; oylamada yalniz güvensizlik oylari sayilir.
Meclis çalismalarinin dengeli olarak yürütülmesi amacina ve yukardaki ilkelere uygun olmak kaydiyla gensoru ile ilgili diger hususlar içtüzükle belirlenir.
C. Meclis Sorusturmasi
MADDE 100 - Basbakan veya bakanlar hakkinda, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayisinin en az onda birinin verecegi önerge ile sorusturma açilmasi istenebilir. Meclis, bu istemi engeç bir ay içinde görüsür ve karara baglar.
Sorusturma açilmasina karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasi partilerin güçleri oraninda komisyona verebilecekleri üye sayisinin üç kati olarak gösterecekleri adaylar arasinda her parti için ayri ayri ad çekme suretiyle kurulacak onbes kisilik bir komisyon tarafindan sorusturma yapilir. Komisyon, sorusturma sonucunu belirten raporunu iki ay içinde Meclise sunar. Sorusturmanin bu sürede bitirilememesi halinde, komisyona iki aylik yeni ve kesin bir süre verilir.
Meclis, raporu öncelikle görüsür ve gerek gördügü takdirde ilgilinin Yüce Divana sevkine karar verir. Yüce Divana sevk karari ancak üye tam sayisinin salt çogunlugu ile alinir.
Meclisteki siyasi parti gruplarinda, Meclis sorusturmasiyla ilgili görüsme yapilamaz ve karar alinamaz.
IKINCI BÖLÜM
YÜRÜTME
I. Cumhurbaskani
A. Nitelikleri ve tarafsizligi
MADDE 101 - Cumhurbaskani, Türkiye Büyük Millet Meclisince kirk yasini doldurmus ve yüksek ögrenim yapmis kendi üyeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seçilme yeterliligine sahip Türk vatandaslari arasindan yedi yillik bir süre için seçilir. (*)
---------
(*) Not: Bu süre kisiseldir. (DurYe Personelle) Cumhurbaskanligi, bu süre dolmadan önce bosalirsa, yeni seçilen Cumhurbaskani yedi yil için seçilmis olur.
Cumhurbaskanligina Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri disindan aday gösterilebilmesi, Meclis üye tam sayisinin en az beste birinin yazili önerisi ile mümkünd&uum l;r.
Bir kimse, iki defa Cumhurbaskani seçilemez.
Cumhurbaskani seçilenin, varsa partisi ile ilisigi kesilir ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeligi sona erer.
IKINCI BÖLÜM
YÜRÜTME
I. Cumhurbaskani
B. Seçimi
MADDE 102 - Cumhurbaskani, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayisinin üçte iki çogunlugu ile ve gizli oyla seçilir. Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanti halinde degilse hemen toplantiya çagirilir.
Cumhurbaskaninin görev süresinin dolmasindan otuz gün önce veya Cumhurbaskanligi makaminin bosalmasindan on gün sonra Cumhurbaskanligi seçimine baslanir ve seçime baslama tarihinden itibaren otuz gün içinde sonuslandirilir. Bu sürenin ilk on günü içinde adaylarin Meclis Baskanlik Divanina bildirilmesi ve kalan yirmi gün içinde de seçimin tamamlanmasi gerekir.
Enaz üçer gün ara ile yapilacak oylamalarin ilk ikisinde üye tam sayisinin üçte iki çogunluk oyu saglanamazsa üçüncü oylamaya geçilir, üçüncü oylamada üye tamsayisinin salt çogunlugunu saglayan aday Cumhurbaskani seçilmis olur. Bu oylamada üye tamsayisinin salt çogunlugu saglanamadigi takdirde üçüncü oylamada en çok oy almis bulunan iki aday arasinda dördüncü oylama yapilir, bu oylamada da üye tamsayisinin salt çogunlugu ile Cumhurbaskani seçilemedigi takdirde derhal Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimleri yenilenir.
Seçilen yeni Cumhurbaskani göreve baslayincaya kadar görev süresi dolan Cumhurbaskaninin görevi devam eder.
C. Andiçmesi
MADDE 103 - Cumhurbaskani, görevine baslarken Türkiye Büyük Millet Meclisi önünde asagidaki sekilde andiçer:
"Cumhurbaskani sifatiyla, Devletin varligi ve bagimsizligini, vatanin ve milletin bölünmez bütünlügünü, milletin kayitsiz ve sartsiz egemenligini koruyacagima, Anayasaya, hukukun üstünlügüne, demokrasiye, Atatürk Ilke ve Inkilaplarina ve Laik Cumhuriyet ilkesine bagli kalacagima, milletin huzur ve refahi, milli dayanisma ve adalet anlayisi içinde herkesin insan haklarindan ve temel hürriyetlerinden yararlanmasi ülküsünden ayrilmayacagima, Türkiye Cumhuriyetinin san ve serefini korumak, yüceltmek ve üzerime aldigim görevi tarafsizlikla yerine getirmek için bütün gücümle çalisacagima Büyük Türk Milleti ve tarih huzurunda, namusum ve serefim üzerine andiçerim&qu ot;.
D. Görev ve yetkileri
MADDE 104 - Cumhurbaskani Devletin basidir. Bu sifatla Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birligini temsil eder; Anayasanin uygulanmasini, Devlet organlarinin düzenli ve uyumlu çalismasini gözetir.
Bu amaçlarla Anayasanin ilgili maddelerinde gösterilen sartlara uyarak yapacagi görev ve kullanacagi yetkiler sunlardir;
a) Yasama ile ilgili olanlar:
Gerekli gördügü takdirde, yasama yilinin ilk günü Türkiye Büyük Millet Meclisinde açilis konusmasini yapmak,
Türkiye Büyük Millet Meclisini gerektiginde toplantiya çagirmak,
Kanunlari yayimlamak,
Kanunlari tekrar görüsülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisine geri göndermek,
Anayasa degisikliklerine iliskin kanunlari gerekli gördügü takdirde halkoyuna sunmak,
Kanunlarin, kanun hükmündeki kararnamelerin, Türkiye Büyük Millet Meclisi içtüzügünün, tümünün veya belirli hükümlerinin Anayasaya sekil
veya esas bakimindan aykiri olduklari gerekçesi ile Anayasa Mahkemesinde iptal davasi açmak,
Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin yenilenmesine karar vermek,
b) Yürütme alanina iliskin olanlar:
Basbakan atamak ve istifasini kabul etmek,
Basbakanin teklifi üzerine bakanlari atamak ve görevlerine son vermek,
Gerekli gördügü hallerde Bakanlar Kuruluna baskanlik etmek veya Bakanlar Kurulunu baskanligi altinda toplantiya çagirmak,
Yabanci Devletlere Türk Devletinin temsilcilerini göndermek, Türkiye Cumhuriyetine gönderilecek yabanci devlet temsilcilerini kabul etmek,
Milletlerarasi andlasmalari onaylamak ve yayimlamak,
Türkiye Büyük Millet Meclisi adina Türk Silahli Kuvvetlerinin Baskomutanligini temsil etmek,
Türk Silahli Kuvvetlerinin kullanilmasina karar vermek,
Genelkurmay Baskanini atamak,
Milli Güvenlik Kurulunu toplantiya çagirmak,
Milli Güvenlik Kuruluna Baskanlik etmek,
Baskanliginda toplanan Bakanlar Kurulu karariyla siki yönetim veya olaganüstü hal ilan etmek ve kanun hükmünde kararname çikarmak,
Kararnameleri imzalamak,
Sürekli hastalik, sakatlik ve kocama sebebiyle belirli kisilerin cezalarini hafifletmek veya kaldirmak.
Devlet Denetleme Kurulunun üyelerini ve Baskanini atamak,
Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, arastirma ve denetleme yaptirmak,
Yüksekögretim Kurulu üyelerini seçmek,
Üniversite Rektörlerini seçmek,
c) Yargi ile ilgili olanlar:
Anayasa Mahkemesi üyelerini, Danistay üyelerinin dörtte birini Yargitay Cumhuriyet Bassavcisi ve Yargitay Cumhuriyet Bassavcivekilini, Askeri Yargitay Üyelerini, Askeri Yüksek Idare Mahkemesi üyelerini, Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulu üyelerini seçmek.
Cumhurbaskani, ayrica Anayasada ve kanunlarda verilen seçme ve atama görevleri ile diger görevleri yerine getirir ve yetkileri kullanir.
III. Görev ve yetkileri
E. Sorumluluk ve sorumsuzluk hali
MADDE 105 - Cumhurbaskaninin, Anayasa ve diger kanunlarda Basbakan ve ilgili bakanin imzalarina gerek olmaksizin tek basina yapabilecegi belirtilen islemleri disindaki bütün kararlari, Basbakan ve ilgili bakanlarca imzalanir; bu kararlardan Basbakan ve ilgili bakan sorumludur.
Cumhurbaskaninin resen imzaladigi kararlar ve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi dahil, yargi merciilerine basvurulamaz.
Cumhurbaskani, vatani ihanetten dolayi, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayisinin en az üçte birinin teklifi üzerine, üye tam sayisinin en az dörtte üçünün verecegi kararla suçlandirilir.
F. Cumhurbaskanina vekillik etmek
MADDE 106 - Cumhurbaskaninin hastalik ve yurtdisina çikmak gibi sebeplerle geçici olarak görevinden ayrilmasi hallerinde görevine dönmesine kadar; ölüm, çekilme veya baska bir sebeple Cumhurbaskanligi makaminin bosalmasi halinde de yenisi seçilinceye kadar, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskani Cumhurbaskanligina vekillik eder ve Cumhurbaskanina ait yetkileri kullanir.
V
G. Cumhurbaskani Genel Sekreterligi
MADDE 107 - Cumhurbaskanligi Genel Sekreterliginin kurulusu, teskilat ve çalisma esaslari, personel atama islemleri Cumhurbaskanligi kararnamesi ile düzenlenir. (*)
----------
(*) 2897 sayili Cumhurbaskanligi Genel Sekreterligi Teskilat Kanunu (RG, 19 Agustos 1983, sayi: 18140)
H. Devlet Denetleme Kurulu
MADDE 108 - Idarenin hukuka uygunlugunun, düzenli ve verimli sekilde yürütülmesinin ve gelistirilmesinin saglanmasi amaciyla Cumhurbaskanligina bagli olarak kurulan Devlet Denetleme Kurulu, Cumhurbaskaninin istegi üzerine, tüm kamu kurum ve kuruluslarinda ve sermayesinin yarisindan fazlasina bu kurum ve kuruluslarin katildigi her türlü kurulusta, kamu kurumu niteliginde olan meslek kuruluslarinda, kamuya yararli derneklerle vakiflarda, her türlü inceleme, arastirma ve denetlemeleri yapar.
Silahli Kuvvetler ve yargi organlari, Devlet Denetleme Kurulunun görev alani disindadir.
Devlet Denetleme Kurulunun üyeleri ve üyeleri içinden baskani, kanunda belirlenen nitelikteki kisiler arasindan, Cumhurbaskaninca atanir.
Devlet Denetleme Kurulunun isleyisi, üyelerinin görev süresi ve diger özlük isleri, kanunla düzenlenir. (*)
II. Bakanlar Kurulu
A. Kurulus
MADDE 109 - Bakanlar Kurulu, Basbakan ve bakanlardan kurulur.
Basbakan, Cumhurbaskaninca, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri arasindan atanir.
Bakanlar, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri veya milletvekili seçilme yeterligine sahip olanlar arasindan Basbakanca seçilir ve Cumhurbaskaninca atanir; gerektiginde Basbakanin önerisi üzerine Cumhurbaskaninca görevlerine son verilir.
---------
(*) 2443 sayili Devlet Denetleme Kurulu Kurulmasi hakkinda kanun (RG, 3 Nisan 1981 sayi: 17299)
B. Göreve baslama ve güvenoyu
MADDE 110 - Bakanlar Kurulunun listesi tam olarak Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde ise toplantiya çagirilir.
Bakanlar Kurulunun programi, kurulusundan engeç bir hafta içinde Basbakan veya bir bakan tarafindan Türkiye Büyük Millet Meclisinde okunur ve güvenoyuna basvurulur. Güvenoyu için görüsmeler programin okunmasindan iki tam gün geçtikten sonra baslar ve görüsmelerin bitiminden bir tam gün geçtikten sonra oylama yapilir.
C. Görev sirasinda güvenoyu
MADDE 111 - Basbakan, gerekli görürse, Bakanlar Kurulunda görüstükten sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisinden güven isteyebilir.
Güven istemi, Türkiye Büyük Millet Meclisine bildirilmesinden bir tam gün geçmedikçe görüsü ;lemez ve görüsmelerin bitiminden bir tam gün geçmedikçe oya konulamaz.
Güven istemi, ancak üye tam sayisinin salt çogunluguyla reddedilebilir.
D. Görev ve siyasi sorumluluk
MADDE 112 - Basbakan, Bakanlar Kurulunun Baskani olarak, bakanliklar arasinda isbirligini saglar ve hükümetin genel siyasetinin yürütülmesini gözetir. Bakanlar Kurulu bu siyasetin yürütülmesinden birlikte sorumludur.
Her bakan, Basbakana karsi sorumlu olup ayrica kendi yetkisi içindeki islerden ve emri altindakilerin eylem ve islemlerinden de sorumludur.
Basbakan, bakanlarin görevlerinin Anayasa ve kanunlara uygun olarak yerine getirilmesini gözetmek ve düzeltici önlemleri almakla yükümlüdür.
Bakanlar Kurulu üyelerinden milletvekili olmayanlar; 81 inci maddede yazili sekilde Millet Meclisi önünde and içerler ve bakan sifatini tasidiklari sürece milletvekillerinin tabi olduklari kayit ve sartlara uyarlar ve yasama dokunulmazligina sahip bulunurlar. Bunlar Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri gibi ödenek ve yolluk alirlar. (*)
III. Görev ve siyasi sorumluluk
E. Bakanliklarin kurulmasi ve bakanlar
MADDE 113 - Bakanliklarin kurulmasi, kaldirilmasi, görevleri, yetkileri ve teskilati kanunla düzenlenir. (**)
Açik olan bakanliklara izinli veya özürlü olan bir bakana, diger bir bakan geçici olarak vekillik eder. Ancak, bir bakan birden fazlasina vekillik edemez.
Türkiye Büyük Millet Meclisi karari ile Yüce Divana verilen bir bakan bakanliktan düser. Basbakanin Yüce Divana sevki halinde Hükümet istifa etmis sayilir.
Herhangi bir sebeple bosalan bakanliga en geç onbes gün içinde atama yapilir.
----------
(*) 3055 sayili Basbakan ve bakanlarin temsil ödenekleri ile disaridan atanan bakanlarin ödenek ve yolluklari hakkinda kanun (RG, 16 Ekim 1984 sayi: 18547)
(**) Bakiniz 27 Eylül 1984 tarih ve 3046 sayili Kanun (RG, 9 Ekim 1984, Sayi: 18540) Bu kanun ile bakanliklarin kurulus ve görevleri hakkindaki 174 ve 202 sayili Kanun Hükmünde Kararnameler degistirilerek kabul edilmistir.
F. Seçimlerde geçici Bakanlar Kurulu
MADDE 114 - Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimlerden önce, Adalet, Içisleri ve Ulastirma Bakanlari çekilir. Seçimin baslangiç tarihinden üç gün önce; seçim dönemi bitmeden seçimin yenilenmesine karar verilmesi halinde ise, bu karardan baslayarak bes gün içinde, bu bakanliklara Türkiye Büyük Millet Meclisi içinden veya disaridan bagimsizlar Basbakanca atanir.
116inci madde geregince seçimlerin yenilenmesine karar verildiginde Bakanlar Kurulu çekilir ve Cumhurbaskani geçici Bakanlar Kurulunu kurmak üzere bir Basbakan atanir.
Geçici Bakanlar Kuruluna, Adalet, Içisleri ve Ulastirma Bakanlari Türkiye Büyük Millet Meclisindeki veya Meclis disindaki bagimsizlardan olmak üzere, siyasi parti gruplarindan, oranlarina göre üye alinir.
Siyasi parti gruplarindan alinacak üye sayisini Türkiye Büyük Millet Meclis Baskani tespit ederek Basbakana bildirir. Teklif edilen bakanligi kabul etmeyen veya sonradan çekilen partililer yerine, Türkiye Büyük Millet Meclisi içinden veya disaridan bagimsizlar atanir.
Geçici Bakanlar Kurulu, yenilenme kararinin Resmi Gazete'de ilanindan itibaren bes gün içinde kurulur.
Geçici Bakanlar Kurulu için güvenoyuna basvurulamaz.
Geçici Bakanlar Kurulu seçim süresince ve yeni Meclis toplanincaya kadar vazife görür.
G. Tüzükler
MADDE 115 - Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasini göstermek veya emrettigi isleri belirtmek üzere, kanunlara aykiri olmamak ve Danistayin incelenmesinden geçirilmek sartiyla tüzükler çikarabilir.
Tüzükler, Cumhurbaskaninca imzalanir ve kanunlar gibi yayimlanir.
H. Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin Cumhurbaskaninca yenilenmesi
MADDE 116 - Bakanlar Kurulunun, 110 uncu maddede belirtilen güvenoyunun alamamasi ve 99 uncu veya 111 inci maddeler uyarinca güvensizlik oyuyla düsürülmesi hallerinde; kirkbes gün içinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamadigi veya kuruldugu halde güvenoyu alamadigi takdirde Cumhurbaskani, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskanina danisarak, seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.
Basbakanin güvensizlik oyu ile düsürülmeden istifa etmesi üzerine kirkbes gün içinde veya yeni seçilen Türkiye Büyük Millet Meclisinde Baskanlik Divani seçiminden sonra yeni kirkbes gün içinde Bakanlar Kurulunun kurulamamasi hallerinde de Cumhurbaskani Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskanina danisarak seçimlerin yenilenmesine karar verebilir.
Yenilenme karari Resmi Gazetede yayimlanir ve seçime gidilir.
I. Milli Savunma
1. Baskomutanlik ve Genelkurmay Baskanligi
MADDE 117 - Baskomutanlik, Türkiye Büyük Millet Meclisinin Manevi varligindan ayrilamaz ve Cumhurbaskani tarafindan temsil olunur.
Milli Güvenligin saglanmasindan ve Silahli Kuvvetlerin yurt savunmasina hazirlanmasindan Türkiye Büyük Millet Meclisine Karsi, Bakanlar Kurulu sorumludur.
Genelkurmay Baskani: Silahli Kuvvetlerin komutani olup, savasta Baskomutanlik görevlerini Cumhurbaskanligi namina yerine getirir.
Genelkurmay Baskani, Bakanlar Kurulunun teklifi üzerine, Cumhurbaskaninca atanir; görev ve yetkileri kanunla düzenlenir. Genelkurmay Baskani, bu görev ve yetkilerinden dolayi Basbakana karsi sorumludur.
Milli Savunma Bakanliginin, Genelkurmay Baskanligi ve Kuvvet Komutanliklari ile görev iliskileri ve yetki alani kanunla düzenlenir.
2. Milli Güvenlik Kurulu
MADDE 118 - Milli Güvenlik Kurulu Cumhurbaskaninin Baskanliginda, Basbakan, Genelkurmay Baskani, Milli Savunma, Içisleri, Disisleri Bakanlari, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlari ve Jandarma Genel Komutanindan kurulur.
Gündemin özelligine göre kurul toplantilarina ilgili bakan ve kisiler çagirilip görüsleri alinabilir.
Milli Güvenlik Kurulu; Devletin Milli Güvenlik siyasetinin tayini, tesbiti ve uygulanmasi ile ilgili kararlarin alinmasi ve gerekli koordinasyonun saglanmasi konusundaki görüsleri Bakanlar Kuruluna bildirir. Kurulun, Devletin varligi ve bagimsizligi, ülkenin bütünlügü ve bölünmezligi, toplumun huzur ve güvenliginin korunmasi hususunda alinmasini zorunlu gördügü tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulunca öncelikle dikkate alinir.
Milli Güvenlik Kurulunun gündemi; Basbakan ve Genelkurmay Baskaninin önerileri dikkate alinarak Cumhurbaskaninca düzenlenir.
Cumhurbaskani katilamadigi zamanlar Milli Güvenlik Kurulu Baskaninin Baskanliginda toplanir.
Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliginin teskilati ve görevleri kanunla düzenlenir. (*)
--------
(*) 2945 sayili Milli Güvenlik Kurulu ve Milli Güvenlik Sekreterligi Kanunu (RG, 11 Kasim 1983 sayi:18218)
III. Olaganüstü yönetim halleri
A. Olaganüstü haller
1. Tabii afet ve agir ekonomik bunalim sebebiyle olaganüstü hal ilani
MADDE 119 - Tabii afet, tehlikeli salgin hastaliklar veya agir ekonomik bunalim hallerinde, Cumhurbaskani baskanliginda toplanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde süresi alti ayi geçmemek üzere olaganüstü hal ilan edebilir.
VI. Olaganüstü yönetim usulleri
a) Olaganüstü haller
2. Siddet olaylarini yayginlasmasi ve kamu düzeninin ciddi sekilde bozulmasi sebebiyle olaganüstü hal ilani
MADDE 120 - Anayasa ile kurulan hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldirmaya yönelik yaygin siddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin ortaya çikmasi veya siddet olaylari sebebiyle kamu düzeninin ciddi sekilde bozulmasi hallerinde, Cumhurbaskani baskanliginda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik Kurulunun da görüsünü aldiktan sonra yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde, süresi alti ayi geçmemek üzere olaganüstü hal ilan edebilir.
3. Olaganüstü hallerle ilgili düzenleme
MADDE 121 - Anayasanin 119 ve 120 nci maddeleri uyarinca olaganüstü hal ilanina karar verilmesi durumunda, bu karar Resmi Gazetede yayimlanir ve hemen Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayina sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde ise derhal toplantiya çagrilir. Meclis, olaganüstü hal süresini degistirebilir, Bakanlar Kurulunun istemi üzerine, her defasinda dört ayi geçmemek üzere, süreyi uzatabilir veya olaganüstü hali kaldirabilir.
119 uncu madde uyarinca ilan edilen olaganüstü hallerde vatandaslar için getirilecek para, mal ve çalisma yükümlülükleri ile olaganüstü hallerin her türlü için ayri ayri geçerli olmak üzere, Anayasanin 15 inci maddesindeki ilkeler dogrultusunda temel hak ve hürriyetlerin nasil sinirlanacagi veya nasil durdurulacagi, halin gerektirdigi tedbirlerin nasil ve ne surette alinacagi, kamu hizmeti görevlilerine ne gibi yetkiler verilecegi, görevlilerin durumlarinda ne gibi degisiklik yapilacagi ve olaganüstü yönetim usulleri, Olaganüstü Hal Kanununda düzenlenir (*).
Olaganüstü hal süresince, Cumhurbaskaninin baskanliginda toplanan Bakanlar Kurulu, olaganüstü halin gerekli kildigi konularda, kanun hükmünde kararnameler çikarabilir. Bu kararnameler, resmi gazetede yayimlanir ve ayni gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayina sunulur; bunlarin Meclisce onaylanmasina iliskin süre ve usul içtüzükte belirlenir.
-------
(*) 2935 sayili olaganüstü hal kanunu (RG, 27 Ekim 1983 sayi:18204) degisiklik için bakiniz 3076 sayili kanun (RG, 21 Kasim 1984 sayi:18582) olaganüstü hal bölge valiliginin görev ve yetkilerini düzenleyen 285 sayili kanun hükmünde kararname (RG, 14 Temmuz 1987)
B. Sikiyönetim, seferberlik ve savas ilani
MADDE 122 - Anayasanin tanidigi hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldirmaya yönelen ve olaganüstü hal
ilanini gerektiren hallerde daha vahim siddet hareketlerinin yayginlasmasi veya savas hali, savasi gerektirecek bir durumun basgöstermesi, ayaklanma olmasi veya vatan veya Cumhuriyete karsi kuvvetli ve eylemli bir kalkismanin veya ülkenin ve milletin bölünmezligini içten veya distan tehlikeye düsüren siddet hareketlerinin yayginlasmasi sebepleriyle, Cumhurbaskani baskanliginda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Güvenlik Kurulununda görüsünü aldiktan sonra, süresi alti ayi asmamak üzere yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya bütününde siki yönetim ilân edebilir. Bu karar, derhal Resmi Gazetede yayimlanir ve ayni gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayina sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanti halinde degilse hemen toplantiya çagirilir. Türkiye Büyük Millet Meclisi gerekli gördügü takdirde sikiyönetim süresini kisaltabilir, uzatabilir veya sikiyönetimi kaldirabilir.
Sikiyönetim süresinde, Cumhurbaskaninin baskanliginda toplanan Bakanlar Kurulu sikiyönetim halinin gerekli kildigi konularda kanun hükmünde kararname çikarabilir.
Bu kararnameler Resmi Gazetede yayimlanir ve ayni gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayina sunulur. Bunlarin Meclisce onaylanmasina iliskin süre ve usul içtüzükte belirlenir.
Sikiyönetimin her defasinda dört ayi asmamak üzere uzatilmasi, Türkiye Büyük Millet Meclisinin kararina baglidir. Savas hallerinde bu dört aylik süre aranmaz.
Sikiyönetim, seferberlik ve savas hallerinde hangi hükümlerin uygulanacagi ve islemlerin nasil yürütülecegi, idare ile olan iliskileri, hürriyetlerin nasil kisitlanacagi veya durdurulacagi ve savas veya savasi gerektirecek bir durumun basgöstermesi halinde vatandaslar için getirilecek yükümlülükler kanunla düzenlenir.(*)
Siki yönetim komutanlari Genelkurmay Baskanligina bagli olarak görev yaparlar.
-----------
(*) 13 Mayis 1971 tarih ve 1402 sayili Sikiyönetim Kanunu. Bu yasa bes ay içinde (Eylül 1980-Ocak 1981) arasinda 6 kez degistirilmistir: 2301 sayili Kanun (RG, 21 Eylül 1980, Sayi: 17112); 2310 siyili Kanun (RG, 8 Kasim 1980 Sayi: 17154); 2342 sayili Kanun (RG, 15 Kasim 1980, Sayi: 17161); 2354 sayili Kanun (RG, 11 Aralik 1980, Sayi: 17187); 2371 sayili Kanun (RG, 13 Ocak 1981, Sayi: 17219); 2941 siyili Seferberlik ve Savas Hali Kanunu (RG, 8 Kasim 1983, Sayi: 18215).
IV. Idare
A. Idarenin esaslari
1. Idarenin bütünlügü ve kamu tüzelkisiligi
MADDE 123 - Idare, kurulus ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir.
Idarenin kurulus ve görevleri merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarina dayanir.
Kamu tüzelkisiligi, ancak kanunla veya kanunun açikça verdigi yetkiye dayanilarak kurulur.
2. Yönetmelikler
MADDE 124 - Basbakanlik, bakanliklar ve kamu tüzelkisileri, kendi görev alanlarini ilgilendiren kanunlarin ve tüzüklerin uygulanmasini saglamak üzere ve bunlara aykiri olmamak sartiyla, yönetmelikler çikarabilirler.
Hangi yönetmeliklerin Resmi Gazetede yayimlanacagi kanunla belirtilir. (*)
B. Yargi yolu
MADDE 125 - Idarenin her türlü eylem ve islemlerine karsi yargi yolu açiktir. (**)
-------
(*) 3011 sayili Resmi Gazetede Yayimlanacak Olan Yönetmelikler Hakkinda Kanun (RG, 1 Haziran 1984, Sayi: 18418).
(**) 2577 sayili Idarî Yargilama Usulü Kanunu (RG, 20 Ocak 1982, sayi: 17580).
Cumhurbaskaninin tek basina yapacagi islemler ile Yüksek Askeri Sûranin kararlari yargi denetimi disindadir.
Idari islemlere karsi açilacak dâvalarda süre, yazili bildirim harihinden baslar.
Yargi yetkisi, idari eylem ve islemlerin hukuka uygunlugunun denetimi ile sinirlidir. Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen sekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kisitlayacak, idari eylem ve islem niteliginde veya takdir yetkisini kaldiracak biçimde yargi karari verilemez.
Idari islemin uygulanmasi halinde telafisi güç veya imkansiz zararlarin dogmasina ve idari islemin açikça hakuka aykiri olmasi sartlarinin birlikte gerçeklesmesi durumunda gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmasina karar verilebilir.
Kanun, olaganüstü hallerde, sikiyönetim, seferberlik ve savas halinde ayrica milli güvenlik, kamu düzeni, genel saglik nedenleri ile yürütmenin durdurulmasi karari verilmesini sinirlayabilir.
Idari kendi eylem ve islemlerinden dogan zarari ödemekle yükümlüdür.
C. Idarenin kurulusu
1. Merkezi idare
MADDE 126 - Türkiye, merkezi idare kurulusu bakimindan, cografya durumuna, ekonomik sartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere (*); iller de diger kademeli bölümlere ayrilir.
---------
(*) 13 Mart 1913 tarihli Idarei Umumiyei Vilâyat Kanunu Muvakkatinin Adinin ve Bazi Maddelerinin Degistirilmesine Dair 3360 sayili Kanun (RG, 26 Mayis 1987, sayi:19471)
Illerin idaresi yetki genisligi esasina dayanir.
Kamu hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyum saglamak amaciyla, birden çok ili içine alan merkezi idare teskilati kurulabilir. Bu teskilatin görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.
II. Idarenin kurulusu
2. Mahalli idareler
MADDE 127 - Mahalli idareler; il, belediye veya köy halkinin mahalli müsterek ihtiyaçlarini karsilamak üzere kurulus esaslari kanunla belirtilen ve karar organlari, gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafindan seçilerek olusturulan kamu tüzelkisileridir.
Mahalli idarelerin kurulus ve görevleri ile yetkileri, yerinden yönetim ilkesine uygun olarak kanunla düzenlenir.
Mahalli idarelerin seçimleri, Anayasanin 67 nci maddesindeki esaslara göre bes yilda bir yapilir. Ancak, milletvekili genel veya ara seçiminden önceki veya sonraki bir yil içinde yapilmasi gereken mahalli idareler organlarina veya bu organlarin üyelerine iliskin genel veya ara seçimler, milletvekili genel veya ara seçimleriyle birlikte yapilir. Kanun, büyük yerlesim merkezleri için özel yönetim biçimleri getirebilir.
Mahalli idarelerin seçilmis organlarinin, organlik sifatini kazanmalarina iliskin itirazlarin çözümü ve kaybetmeleri konusundaki denetim yargi yolu ile olur. Ancak, görevleri ile ilgili bir suç sebebi ile hakkinda sorusturma veya kovusturma açilan mahalli idare organlari veya bu organlarin üyelerini, Içisleri Bakani, geçici bir tedbir olarak, kesin hükme kadar uzaklastirabilir.
Merkezi idare, mahalli idareler üzerinde, mahalli hizmetlerin idarenin bütünlügü ilkesine uygun sekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birligin saglanmasi, toplum yararinin korunmasi ve mahalli ihtiyaçlarin
geregi gibi karsilanmasi amaciyla, kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idari vesayet yetkisine sahiptir.
---------
(*) 2972 sayili Mahalli Idareler ile Mahalle Muhtarliklari ve Ihtiyar Heyetinin Seçimi Hakkinda Kanun (RG, 18 Ocak 1984, Sayi: 18284). 442 sayili Köy Kanununa 7 Ek Madde Eklenmesi Hakkinda 3367 sayili Kanun (RG, 26 Mayis 1987, Sayi:19471)
Mahalli idarelerin belirli bir kamu hizmetinin görülmesi amaci ile, kendi aralarinda Bakanlar Kurulunun izni ile birlik kurmalari, görevleri, yetkileri, maliye ve kolluk isleri ve merkezi idare ile karsilikli bag ve ilgileri kanunla düzenlenir. Bu idarelere, görevleri ile orantili gelir kaynaklari saglanir.
D. Kamu hizmeti görevlileriyle ilgili hükümler
1. Genel ilkeler
MADDE 128 - Devletin, kamu iktisadi tesebbüsleri ve diger kamu tüzelkisilerinin genel idare esaslarina göre yürütmekl e yükümlü olduklari kamu hizmetlerinin gerektirdigi asli ve süreli görevler, memurlar ve diger kamu görevlileri eliyle görülür.
Memurlarin ve diger kamu görevlilerin nitelikleri, atanmalari, görev ve yetkileri, haklari ve yükümlülükleri, aylik ve ödenekleri ve diger özlük isleri kanunla düzenlenir.
Üst kademe yöneticilerinin yetistirilme usul ve esaslari, kanunla özel olarak düzenlenir.
III. Memurlarla ilgili hükümler
2. Görev ve sorumluluklari, disiplin kovusturulmasinda güvence
MADDE 129 - Memurlar ve diger kamu görevlileri Anayasa ve kanunlara sadik kalarak faaliyette bulunmakla yükümlüdürler .
Memurlar ve diger kamu görevlileri ile kamu kurumu niteligindeki meslek kuruluslari ve bunlarin üst kuruluslari mensuplarina savunma hakki taninmadikça disiplin cezasi verilmez.
Uyarma ve kinama cezalariyla ilgili olanlar hariç, disiplin kararlari yargi denetimi disinda birakilamaz.
Silahli Kuvvetler mensuplari ile hâkimler ve savcilar hakkindaki hükümler saklidir.
Memurlar ve diger kamu görevlilerinin yetkilerini kullanirken isledikleri kusurlardan dogan tazminat davalari, kendilerine rücu edilmek kaydiyla ve kanunun gösterdigi sekil ve sartlara uygun olarak, ancak idare aleyhine açilabilir.
Memurlar ve diger kamu görevlileri hakkinda isledikleri iddia edilen suçlardan ötürü ceza kovusturmasi açilmasi, kanunla belirlenen istisnalar disinda, kanunun gösterdigi idari merciin iznine baglidir.
E. Yüksekögretim kurumlari ve üst kuruluslari
1. Yüksekögretim kurumlari
MADDE 130 - Çagdas egitim-ögretim esaslarina dayanan bir düzen içinde milletin ve ülkenin ihtiyaçlarina uygun insan gücü yetistirmek amaci ile; ortaögretime dayali çesitli düzeylerde egitim-ögretim, bilimsel arastirma, yayin ve danismanlik yapmak, ülkeye ve insanliga hizmet etmek üzere çesitli birimlerden olusan kamu tüzelkisiligine ve bilimsel özerklige salip üniversiteler Devlet tarafindan kanunla kurulur.
Kanunda gösterilen usul ve esaslara göre, kazanç amacina yönelik olmamak sarti ile vakiflar tarafindan, Devletin gözetim ve denetimine tabi yüksekögretim kurumlari kurulabilir.
Kanun, üniversitelerin ülke sathina dengeli bir biçimde yayilmasini gözetir.
Üniversiteler ile ögretim üyeleri ve yardimcilari serbestce her türlü bilimsel arastirma ve yayinda bulunabilirler. Ancak, bu yetki, Devletin varligi ve bagimsizligi ve milletin ve ülkenin bütünlügü ve bölünmezligi aleyhinde faaliyette bulunma serbestligi vermez.
Üniversiteler ve bunlara bagli birimler, Devletin gözetimi ve denetimi altinda olup, güvenlik hizmetleri Devletçe saglanir.
Kanunun belirledigi usul ve esaslara göre; rektörler Cumhurbaskaninca, dekanlar ise Yüksekögretim Kurulunca seçilir ve atanir.
Üniversite yönetim ve denetim organlari ile ögretim elemanlari; Yüksekögretim Kurulunun veya üniversitelerin yetkili organlarinin disinda kalan makamlarca her ne suretle olursa olsun görevlerinden uzaklastirilamazlar.
Üniversitelerin hazirladigi bütçeler; Yüksekögretim Kurulunca tetkik ve onaylandiktan sonra Milli Egitim Bakanligina sunulur ve genel ve katma bütçelerin bagli oldugu esaslara uygun olarak isleme tabi tutularak yürürlüge konulur ve denetlenir.
Yüksekögretim kurumlarinin kurulus ve organlari ile isleyisleri ve bunlarin seçimleri, görev, yetki ve sorumluluklari üniversiteler üzerinde Devletin gözetim ve denetim hakkini kullanma usulleri, ögretim elemanlarinin görevleri, ünvanlari, atama, yükselme ve emeklilikleri, ögretim elemani yetistirme, üniversitelerin ve ögretim elemanlarinin kamu kuruluslari ve diger kurumlari ile iliskileri, ögretim düzeyleri ve süreleri, yüksekögretime giris, devam ve alinacak harçlar, Devletin yapacagi yardimlar ile ilgili ilkeler, disiplin ve ceza isleri, mali isler, özlük haklari, ögretim elemanlarinin uyacaklari kosullar, üniversiteleraras i ihtiyaçlara göre ögretim elemanlarinin görevlendirilmesi, ögrenimin ve ögretimin hürriyet ve teminat içinde çagdas bilim ve teknoloji gereklerine göre yürütülme si, Yüksekögretim Kuruluna ve üniversitelere Devletin sagladigi mali kaynaklarin kullanilmasi kanunla düzenlenir (*).
--------
(*) 2547 sayili Yüksek Ögretim Kanunu (RG, 6 Kasim 1981, Sayi: 17506); 2914 sayili Yüksek Ögretim Personel Kanunu (RG, 13 Ekim 1983, Sayi: 18190).
Vakiflar tarafindan kurulan yüksekögretim kurumlari, mali ve idari konulari disindaki akademik çalismalari, ögretim elemanlarinin saglanmasi ve güvenlik yönlerinden, Devlet eliyle kurulan yüksekögretim kurumlari için Anayasada belirtilen hükümlere tabidir.
IV. Özerk üniversite, tarafsiz radyo-televizyon, haber ajanslari
2. Yüksekögretim üst kuruluslari
MADDE 131 - Yüksekögretim kurumlarinin ögretimini planlamak, düzenlemek, yönetmek, denetlemek, yüksekögretim kurumlarindaki egitim-ögretim ve bilimsel arastirma faaliyetlerini yönlendirmek bu
kurumlarin kanunda belirtilen amaç ve ilkeler dogrultusunda kurulmasini, gelistirilmesini ve üniversitelere tahsis edilen kaynaklarin etkili bir biçimde kullanilmasini saglamak ve ögretim elemanlarinin yetistirilmesi için planlama maksadi ile Yüksekögretim Kurulu kurulur.
Yüksekögretim Kurulu, Üniversiteler, Bakanlar Kurulu ve Genelkurmay Baskanliginca seçilen ve sayilari, nitelikleri ve seçilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasindan rektörlük ve ögretim üyeliginde basarili hizmet yapmis profesörlere öncelik vermek sureti ile Cumhurbaskaninca atanan üyeler ve Cumhurbaskaninca dogrudan dogruya seçilen üyelerden kurulur.
Kurulun teskilâti, görev, yetki, sorumlulugu ve çalisma esaslari kanunla düzenlenir.
3. Yüksekögretim kurumlarindan özel hükümlere tâbi olanlar
MADDE 132 - Türk Silahli Kuvvetleri ve emniyet teskilâtina bagli yüksekögretim kurumlari özel kanunlarinin hükümlerine tâbidir.
F. Radyo ve televizyon kuruluslari ve kamuyla iliskili haber ajanslari (*)
----------
(*) 2954 sayili Türkiye Radyo ve Televizyon Kanunu (RG, 14 Kasim 1983, Sayi: 18221, Mükerrer).
MADDE 113 -(8.7.1993-3913) Radyo ve televizyon istasyonlari kurmak ve isletmek kanunla düzenlenecek sartlar çerçevesinde serbesttir.
Devletçe kamu tüzelkisiligi olarak kurulan tek radyo ve televizyon kurumu ile kamu tüzelkisilerinden yardim gören haber ajanslarinin özerkligi ve yayinlarinin tarafsizligi esastir.
G. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
MADDE 134 - Atatürkçü düsünceyi, Atatürk ilke ve inkilâplarini, Türk kültürünü, Türk tarihini ve Türk dilini bilimsel yoldan arastirmak, tanitmak ve yaymak ve yayinlar yapmak amaciyla; Atatürk'ün manevi himayelerinde, Cumhurbaskaninin gözetim ve desteginde, Basbakanliga bagli; Atatürk Arastirma Merkezi, Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu ve Atatürk Kültür Merkezinde olusan, kamu tüzelkisiligine sahip "Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu" kurulur.
Türk Dil Kurumu ile Türk Tarih Kurumu için Atatürk'ü n vasiyetnamesinde belirtilen mali menfaatler sakli olup kendilerine tahsis edilir.
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun; kurulusu organlari, çalisma usulleri ve özlük isleri ile kurulusuna dahil kurumlar üzerindeki yetkileri kanunla düzenlenir (*).
----------
(*) 2876 sayili Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Kanunu (RG, 17 Agustos 1983, Sayi: 18138) Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Tüzügü (RG, 16 Kasim 1986, 19283)
H. Kamu kurumu niteligindeki meslek kuruluslari
MADDE 135 - Kamu kurumu niteligindeki meslek kuruluslari ve üst kuruluslari; belli bir meslege mensup olanlarin müsterek ihtiyaçlarini karsilamak, mesleki faaliyetlerini kolaylastirmak, meslegin genel menfaatlere uygun olarak gelismesini saglamak, meslek mensuplarinin birbirleri ile ve halk ile olan iliskilerinde dürüstlügü ve güveni hakim kilmak üzere meslek disiplini ve ahlâkini korumak maksadi ile kanunla kurulan ve organlari kendi üyeleri tarafindan kanunda gösterilen usullere göre yargi gözetimi altinda, gizli oyla seçilen kamu tüzelkisilikleridir.
Kamu Kurum ve kuruluslari ile kamu iktisadi tesebbüslerinde asli ve sürekli görevlerde çalisanlarin meslek kuruluslarina girme mecburiyeti aranmaz.
Bu meslek kuruluslari, kurulus amaçlari disinda faaliyette bulunamazlar.
Bu meslek kuruluslari ve üst kuruluslari organlarinin seçimlerinde siyasi partiler aday gösteremezler.
Bu meslek kuruluslari üzerinde Devletin idari ve mali denetimine iliskin kurallar kanunla düzenlenir.
Amaçlari disinda faaliyet gösteren meslek kuruluslarinin sorumlu organlarinin görevine, kanunun belirledigi merciin veya cumhuriyet savcisinin istemi üzerine mahkeme karariyla son verilir ve yerlerine yenileri seçtirilir.
Ancak, milli güvenligin, kamu düzeninin, suç islenmesi veya suçun devamini önlemenin yahut yakalamanin gerektirdigi hallerde gecikmede sakinca varsa, kanunla bir merci, meslek kuruluslarini veya üst kuruluslarini faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin karari, yirmi dört saat içerisinde görevli hakimin onayina sunulur. Hakim, kararini kirk sekiz saat içinde açiklar; aksi halde, bu idari karar kendiliginden yürülükten kalkar.
I. Dinayet Isleri Baskanligi
MADDE 136 - Genel idare içinde yer alan Dinayet Isleri Baskanligi, lâiklik ilkesi dogrultusunda, bütün siyasi görüs ve düsüncelerin disinda kalarak ve milletçe dayanisma ve bütünlesmeyi amaç edinerek, özel kanunda gösterilen görevleri yerine getirir (*).
(*) Bkz. 633 sayili Kanun.
J. Kanunsuz Emir
MADDE 137 - Kamu hizmetlerinde herhangi bir sifat ve suretle çalismakta olan kimse, üstünden aldigi emri, yönetmelik, tüzük, kanun veya Anayasa hükümlerine aykiri görürse, yerine getirmez ve bu aykiriligi o emri verene bildirir. Ancak, üstü emrinde israr eder ve bu emrini yazi ile yenilerse, emir yerine getirilir; bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz.
Konusu suç teskil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz.
Askeri hizmetlerin görülmesi ve acele hallerde kamu düzeni ve kamu güvenliginin korunmasi için kanunla gösterilen istisnalar saklidir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
YARGI
I. Genel hükümler
A. Mahkemelerin bagimsizligi
MADDE 138 - Hâkimler, görevlerinde bagimsizdirlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine göre hüküm verirler.
Hiçbir organ, makam, merci ve kisi, yargi yetkisinin kullanilmasinda mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.
Görülmekte olan bir dâva hakkinda Yasama Meclisinde yargi yetkisinin kullanilmasi ile ilgili soru sorulamaz, görüsme yapilamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz.
Yasama ve yürütme organlari ile idare, mahkeme kararlarina uymak zorundadir; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarini hiçbir suretle degistiremez ve bunlarin yerine getirilmesini geciktiremez.
B. Hâkimlik ve Savcilik teminati
MADDE 139 - Hakimler ve savcilar azlolunamazlar, kendileri istemedikçe Anayasada gösterilen yastan önce emekliye ayrilamaz; bir
mahkemenin veya kadronun kaldirilmasi sebebiylede olsa, aylik, ödenek ve diger özlük haklarindan yoksun kilinamaz.
Meslekten çikarilmayi gerektiren bir suçtan dolayi hüküm giymis olanlar, görevini saglik bakimindan yerine getiremeyecegi kesin olarak anlasilanlar veya meslekte kalmalarinin uygun olmadigina karar verilenler hakkinda kanundaki istisnalar saklidir.
C. Hakimlik ve savcilik meslegi
MADDE 140 - Hakimler ve savcilar adli ve idari yargi hakim ve savcilari olarak görev yaparlar. Bu görevler meslekten hakim ve savcilar eliyle yürütülür.
Hakimler, mahkemelerin bagimsizligi ve hakimlik teminati esaslarina göre görev ifa ederler.
Hakim ve savcilarin nitelikleri, atanmalari, haklari ve ödevleri, aylik ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin ve görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak degistirilmesi, haklarinda disiplin kovusturmasi ve disiplin cezasi verilmesi, görevleriyle ilgili veya görevleri sirasinda isledikleri suçlardan dolayi sorusturma yapilmasi ve yargilanmalarina karar verilmesi, meslekten çikarmayi gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri ve meslek içi egitimleri ile diger özlük isleri mahkemelerin bagimsizligi ve hakimlik teminati esaslarina göre kanunla düzenlenir.
Hakimler ve savcilar altmisbes yasini bitirinceye kadar hizmet görürler; askeri hakimlerin yas haddi, yükselme ve emeklilikleri kanunda gösterilir.
Hakimler ve savcilar, kanunda belirtilenlerden baska, resmi ve özel hiç bir görev alamazlar.
Hakimler ve savcilar idari görevleri yönünden Adalet Bakanligina baglidirlar.
Hakim ve savci olup da adalet hizmetindeki idari görevlerde çalisanlar, hakimler ve savcilar hakkindaki hükümlere tabidirler. Bunlar, hakimler ve savcilara ait esaslar dairesinde siniflandirilir ve derecelendirilir, hakimlere ve savcilara taninan her türlü haklardan yararlanirlar.
D. Durusmalarin açik ve kararlarin gerekçeli olmasi
MADDE 141 - Mahkemelerde durusmalar herkese açiktir. Durusmalarin bir kisminin veya tamaminin kapali yapilmasina ancak genel ahlakin veya kamu güvenliginin kesin olarak gerekli kildigi hallerde karar verilebilir.
Küçüklerin yargilanmasi hakkinda kanunla özel hükümler konulur.
Bütün mahkemelerin her türlü kararlari gerekçeli olarak yazilir.
Davalarin en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandirilmasi, yarginin görevidir.
E. Mahkemelerin kurulusu
MADDE 142 - Mahkemelerin kurulusu, görev ve yetkileri, isleyisi, yargilama usulleri kanunla düzenlenir.
F. Devlet Güvenlik Mahkemeleri (*)
MADDE 143 - Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlügü, hür demokratik düzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine islenen ve dogrudan dogruya devletin iç ve dis güvenligini ilgilendiren suçlara bakmakla görevli Devlet Güvenlik Mahkemeleri Kurulur.
Devlet Güvenlik Mahkemesinde bir baskan, iki asil ve iki yedek üye ile savci ve yeteri kadar savci yardimcisi bulunur.
Baskan, bir asil ve bir yedek üye ile savci, birinci sinifa ayrilmis hakim ve Cumhuriyet savcilari arasindan; bir asil ve bir yedek üye, birinci sinif askeri hakimler arasindan; savci yardimcilari ise Cumhuriyet savcilari ve askeri hakimler arasindan özel kanunlarinda gösterilen usule göre atanir.
----------
(*) 2845 sayili Devlet Güvenlik Mahkemelerinin kurulus ve yargilama usulleri hakkinda kanun (RG, 18 Haziran 1983 sayi: 18018)
Devlet Güvenlik Mahkemesi Baskani, üye ve yedek üyeleriyle savci ve savci yardimcilari dört yil için atanirlar, süresi bitenler yeniden atanabilirler.
Devlet Güvenlik Mahkemeleri kararlarinin temyiz mercii Yargitaydir.
Devlet Güvenlik Mahkemelerinin isleyisi, görev ve yetkileri ve yargilama usulleri ile ilgili diger hükümler, kanunda gösterilir.
Devlet Güvenlik Mahkemesinin yargi çevresine giren bölgelerde sikiyönetim ilan edilmesi halinde, bu bölgelerle sinirli olmak üzere kanunla belirlenen esaslara göre Devlet Güvenlik Mahkemesi Sikiyönetim Askeri Mahkemesine dönüstürülebilir.
G. Hakim ve savcilarin denetimi
MADDE 144 - Hakim ve savcilarin görevlerini; kanun, tüzük, yönetmeliklere ve genelgelere (hakimler için idari nitelikteki genelgelere) uygun olarak yapip yapmadiklarini denetleme; görevlerinden dolayi veya görevleri sirasinda suç isleyip islemediklerini, hal ve eylemlerinin sifat ve görevleri icaplarina uyup uymadigini arastirma ve gerektiginde haklarinda inceleme ve sorusturma, Adalet Bakanliginin izniyle Adalet Müfettisleri tarafindan yapilir. Adalet Bakani sorusturma ve inceleme islemlerini, hakkinda sorusturma ve inceleme yapilacak olandan daha kidemli hakim veya savci eliylede yaptirabilir.
H. Askeri yargi
MADDE 145 - Askeri yargi, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafindan yürütülür. Bu mahkemeler, asker kisilerin; askeri olan suçlari ile bunlarin asker kisiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak isledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler.
Askeri mahkemeler, asker olmayan kisilerin özel kanunda belirtilen askeri suçlari ile kanunda gösterilen görevlerini ifa ettikleri sirada veya kanunda gösterilen askeri mahallerde askerlere karsi isledikleri suçlarada bakmakla görevlidirler.
Askeri mahkemelerin savas veya sikiyönetim hallerinde hangi suçlar ve hangi kisiler bakimindan yetkili olduklari; kuruluslari ve gerektiginde bu mahkemelerde adli yargi hakim ve savcilarinin görevlendirilmeleri kanunla düzenlenir.
Askeri yargi organlarinin kurulusu, isleyisi, askeri hakimlerin özlük isleri, askeri savcilik görevlerini yapan askeri hakimlerin mahkemesinde görevli bulunduklari komutanlik ile iliskileri, mahkemelerin bagimsizligi, hakimlik teminati, askerlik hizmetinin gereklerine göre kanunla düzenlenir. Kanun, ayrica askeri hakimlerin yargi hizmeti disindaki askeri hizmetler yönünden askeri hizmetlerin gereklerine göre teskilatinda görevli bulunduklari komutanlik ile olan iliskilerinide gösterir.
II. Yüksek Mahkemeler
A. Anayasa mahkemesi
1. Kurulusu
MADDE 146 - Anayasa mahkemesi onbir asil ve dört yedek üyeden kurulur.
Cumhurbaskani, iki asil ve iki yedek üyeyi Yargitay, iki asil ve bir yedek üyeyi Danistay, birer asil üyeyi Askeri Yargitay, Askeri Yüksek Idare Mahkemesi ve Sayistay genel kurullarinca kendi Baskan ve üyeler arasinda üye tam sayilarinin salt çogunlugu ile her bos yer için gösterecekleri üçer aday içinden; bir asil üyeyi ise Yüksekögretim Kurulunun kendi üyesi olmayan Yüksekögretim Kurumlari ögretim üyeleri içinden gösterecegi üç aday arasindan; üç asil ve bir yedek üyeyi üst kademe yöneticileri ile avukatlar arasindan seçer.
--------
(*) Bu fikra 1699 sayili kanunla konmustur. Bu cümle Anayasa Mahkemesinin 15.4.1975 gün ve E.73119, K.75/87 sayili karari ile iptal edilmistir. Bkz. RG, 26.2.1976 sayi: 1551
Yüksekögretim Kurumlari ögretim üyeleri ile üst kademe yöneticileri ve avukatlarin Anayasa mahkemesine asil ve yedek üye seçilebilmeleri için, kirk yasini doldurmus, yüksek ögrenim görmüs veya ögrenim kurumlarinda en az onbes yil ögretim üyeligi veya kamu hizmetinde en az onbes yil fiilen çalismis veya en az onbes yil avukatlik yapmis olmak sarttir.
Anayasa Mahkemesi, asil üyeleri arasindan gizli oyla ve üye tam sayisinin salt çogunlugu ile dört yil için bir baskan ve bir baskanvekili seçer. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Anayasa Mahkemesi üyeleri, asli görevleri disinda resmi veya özel hiç bir görev alamazlar.
2. Üyeligin sona ermesi
MADDE 147 - Anayasa Mahkemesi üyeleri altmisbes yasini doldurunca emekliye ayrilirlar.
Anayasa Mahkemesi üyeligi, bir üyenin hakimlik mesleginden çikarilmayi gerektiren bir suçtan dolayi hüküm giymesi halinde kendiliginden; görevini saglik bakimdan yerine getiremeyeceginin kesin olarak anlasilmasi halinde de, Anayasa Mahkemesi üye tam sayisinin salt çogunlugunun karari ile sona erer.
3. Görev ve yetkileri
MADDE 148 - Anayasa Mahkemesi, kanunlarin, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Içtüzügünün Anayasaya sekil ve esas bakimlarindan uygunlugunu denetler. Anayasa degisikliklerini ise sadece sekil bakimindan inceler ve denetler. Ancak, olagan üstü hallerde, sikiyönetim ve savas hallerinde çikarilan kanun hükmünde kararnamelerin sekil ve esas bakimindan Anayasaya aykiriligi iddasiyla, Anayasa Mahkemesinde dava açilamaz.
Kanunlarin sekil bakimindan denetlenmesi, son oylamanin, öngörül en çogunlukta yapilip yapilmadigi; Anayasa degisikliklerinde ise, teklif ve oylama çogunluguna ve ivedilikle görüsülem eyecegi sartina uyulup uyulmadigi hususlari ile sinirlidir. Sekil bakimindan denetleme, Cumhurbaskaninca veya Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin beste biri tarafindan istenebilir. Kanunun yayimlandigi tarihten itibaren on gün geçtikten sonra, sekil bozukluguna dayali iptal davasi açilamaz; def'i yoluylada ileri sürülemez.
Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaskanini, Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargitay, Danistay, Askeri Yargitay, Askeri Yüksek Idare Mahkemesi Baskan ve üyeleri, Bassavcilarini, Cumhuriyet Bassavcivekilini, Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulunu ve Sayistay Baskan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayi Yüce Divan sifatiyla yargilar.
Yüce Divanda, savcilik görevini Cumhuriyet Bassavcisi veya Cumhuriyet Bassavcivekili yapar.
Yüce Divan kararlari kesindir.
Anayasa Mahkemesi, Anayasa ile verilen diger görevleride yerine getirir.
4. Çalisma ve yargilama usulü
MADDE 149 - Anayasa Mahkemesi, Baskan ve on üye ile toplanir, salt çogunluk ile karar verilir. Anayasa degisikliklerinde iptale karar verebilmesi için üçte iki oy çoklugu sarttir.
Sekil bozukluklarina dayali iptal davalari Anayasa Mahkemesince öncelikle incelenip karara baglanir.
Anayasa Mahkemesi'nin kurulusu ve yargilama usulleri kanunla; Mahkemenin çalisma esaslari ve üyeleri arasindaki is bölümü kendi yapacagi içtüzükle düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi Yüce Divan sifatiyla baktigi davalar disinda kalan isleri dosya üzerinde inceler. Ancak, gerekli gördügü hallerde sözlü açiklamalarini dinlemek üzere ilgilileri ve konu üzerinde bilgisi olanlari çagirabilir ve siyasi partilerin temelli kapatilmasi veya kapatilmasina iliskin davalarda, Yargitay Cumhuriyet Bassavcisi'ndan sonra kapatilmasi istenen siyasi partinin genel baskanliginin veya tayin edecegi bir vekilin savunmasini dinler.
5. Iptal davasi
MADDE 150 - Kanunlarin, kanun hükmündeki kararnamelerin, Türkiye Büyük Millet Meclisi içtüzügün&uum l;n veya bunlarin belirli madde ve hükümlerinin sekil ve esas bakimindan Anayasaya aykiriligi iddasiyla Anayasa Mahkemesinde dogrudan dogruya iptal davasi açabilme hakki, Cumhurbaskanina, iktidar ve Anamuhalefet partisi meclis gruplari ile Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tam sayisinin en az beste biri tutarindaki üyelere aittir. Iktidarda birden fazla siyasi partinin bulunmasi halinde, iktidar partilerinin dava açma hakkini en fazla üyeye sahip olan parti kullanir.
6. Dava açma süresi
MADDE 151 - Anayasa Mahkemesinde dogrudan dogruya iptal davasi açma hakki, iptali istenen kanun, kanun hükmünde kararname veya içtüzügün resmi gazetede yayimlanmasindan baslayarak altmis gün sonra düser.
7. Anayasa aykiriligin diger mahkemelerde ileri sürülmesi
MADDE 152 - Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin hükümlerini Anayasaya aykiri görürse veya taraflardan birinin ileri sürdügü aykirilik iddiasinin ciddi oldugu kanisina varirsa, Anayasa Mahkamesinin bu konuda verecegi karara kadar davayi geri birakir.
Mahkeme, Anayasaya aykirilik iddiasini ciddi görmezse bu iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara baglanir.
Anayasa Mahkemesi, isin kendisine gelisinden baslamak üzere bes ay içinde kararini verir ve açiklar. Bu süre içinde karar verilmezse mahkeme davayi yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandirir. Ancak, Anayasa Mahkemesinin karari, esas hakkindaki karar kesinlesinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundadir.
Anayasa Mahkemesinin isin esasina girerek verdigi red kararinin Resmi Gazetede yayimlanmasindan sonra on yil geçmedikçe ayni kanun hükmünün Anayasaya aykiriligi iddiasiyla tekrar basvuruda bulunulamaz.
8. Anayasa Mahkemesinin karari
MADDE 153 - Anayasa Mahkemesinin kararlari kesindir. Iptal kararlari gerekçesi yazilmadan açiklanamaz.
Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hükmünde kararnamenin tamamini veya bir hükmünü iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hüküm tesis edemez.
Kanun, kanun hükmünde kararname veya Türkiye Büyük Millet Meclisi içtüzügü yada bunlarin hükümleri , iptal kararlarinin Resmi Gazetede yayimlandigi tarihte yürürlükt en kalkar. Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hükmünün yürürlüge girecegi tarihi ayrica kararlastirabilir. Bu tarih, kararin Resmi Gazetede yayimlandigi günden baslayarak bir yili geçemez.
Iptal kararinin yürürlüge girisinin ertelendigi durumlarda, Türkiye Büyük Millet Meclisi, iptal kararinin ortaya çikardigi hukuki boslugu dolduracak kanun tasari veya teklifini öncelikle görüsüp karara baglar.
Iptal kararlari geriye yürümez.
Anayasa Mahkemesi kararlari Resmi Gazetede hemen yayimlanir ve yasama, yürütme ve yargi organlarini, idare makamlarini, gerçek ve tüzel kisileri baglar.
B. Yargitay (*)
MADDE 154 - Yargitay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun baska bir adli yargi merciine birakmadigi karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalarada ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Yargitay üyeleri, birinci sinifa ayrilmis, adli yargi hakim ve Cumhuriyet savcilari ile bu meslekten sayilanlar arasinda Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulunca üye tam sayisinin salt çogunlugu ile ve gizli oyla seçilir.
Yargitay Birinci Baskani, birinci baskanvekilleri ve daire baskanlari kendi üyeleri arasindan Yargitay Genel Kurulunca üye tam
sayisinin salt çogunlugu ve gizli oyla dört yil için seçilirler; süresi bitenler yeniden seçilebilir.
Yargitay Cumhuriyet Bassavcisi ve Cumhuriyet Bassavcivekili, Yargitay Genel Kurulunun kendi üyeleri arasindan gizli oyla belirleyecegi beser aday arasindan Cumhurbaskani tarafindan dört yil için seçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Yargitayin kurulusu, isleyisi, Baskan, baskanvekilleri, daire baskanlari ve üyeleri ile Cumhuriyet Bassavcisi ve Cumhuriyet Bassavcivekilinin nitelikleri ve seçim usulleri, mahkemelerin bagimsizligi ve hakimlik teminati esaslarina göre kanunla düzenlenir.
-------
(*) 2797 sayili Yargitay Kanunu (RG, 8 Subat 1983, Sayi: 17953), degistirilmesi hakkinda 3368 sayili kanun (RG, 26 Mayis 1987, sayi: 19471)
C. Danistay
MADDE 155 - Danistay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun baska bir idari yargi merciine birakmadigi karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunda gösterilen belli davalarada ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Danistay, davalari görmek, Basbakan ve Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarilari hakkinda düsüncelerini bildirmek, tüzük tasarilarini ve imtiyaz sartlasma ve sözlesmelerini incelemek, idari uyusmazliklari çözümlemek ve kanunla gösterilen diger isleri yapmakla görevlidir.
Danistay üyelerinin dörtte üçü, birinci sinif idari yargi hakim ve savcilariyle bu meslekten sayilanlar arasindan Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulu; dörtte biri, nitelikleri kanunda belirtilen görevliler arasinda Cumhurbaskani; tarafindan seçilir.
Danistay Baskani, Bassavci, baskanvekilleri ve daire baskanlari, kendi üyeleri arasindan Danistay Genel Kurulunca üye tam sayisinin salt çogunlugu ve gizli oyla dört yil için seçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirl er.
Danistayin kurulusu, isleyisi, Baskan, Bassavci, baskanvekilleri, daire baskanlari ile üyelerinin nitelikleri ve seçim usulleri, idari yarginin özelligi, mahkemelerin bagimsizligi ve hakimlik teminati esaslarina göre kanunla düzenlenir.(*)
---------
(*) 2575 sayili Danistay Kanunu; 2576 sayili Bölge Idare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kurulusu ve Görevleri Hakkinda Kanun (RG, 20 Ocak 1982, Sayi: 17580)
Danistay Baskanini ve Baskanunsözcüsünü, kendi üyeleri arasindan, üye tam sayisinin salt çogunlugu ile ve gizli oyla seçer. Baskan, daire baskanlari ve baskanunsözc&u uml;sünün görev süreleri dört yildir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Danistayin kurulusu, isleyisi, yargilama ve daire baskanlarinin seçim usulleri, mensuplarinin nitelikleriyle atanmalari haklari ve ödevleri, aylik ve ödenekleri meslekte ilerlemeleri, haklarinda disiplin kovusturmasi yapilmasi ve disiplin cezasi uygulanmasi, mahkemelerin bagimsizligi ve hakimlik teminati esaslarina göre kanunla düzenlenir.
Asker kisilerle ilgili idari eylem ve islemlerin yargi denetimi Askeri Yüksek Idare Mahkemesince yapilir. Askeri Yüksek Idare Mahkemesinin kurulusu, isleyisi, yargilama usulleri, baskan ve üyelerinin nitelikleriyle atanmalari, disiplin ve özlük isleri; hakimlik teminati ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre, kanunla düzenlenir.
D. Askeri Yargitay
MADDE 156 - Askeri Yargitay, askeri mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrica, asker kisilerin kanunla gösterilen belli davalarina ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Askeri Yargitay üyeleri birinci sinif askeri hakimler tarafindan Askeri Yargitay Genel Kurulunun üye tam sayisinin salt çogunlugu ve gizli oyla her bos yer için gösterecegi üçer aday içinden Cumhurbaskaninca seçilir.
Askeri Yargitay Baskani, Bassavcisi, ikinci baskan ve daire baskanlari Askeri Yargitay üyeleri arasindan rütbe ve kidem sirasina göre atanirlar.
Askeri Yargitayin kurulusu, isleyisi, mensuplarinin disiplin ve özlük isleri, mahkemelerin bagimsizligi, hakimlik teminati ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir.
E. Askeri Yüksek Idare Mahkemesi
MADDE 157 - Askeri Yüksek Idare Mahkemesi, Askeri olmayan makamlarca tesis edilmis olsa bile, asker kisileri ilgilendiren ve askeri hizmete iliskin idari islem ve eylemlerden dogan uyusmazliklarin yargi denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Ancak, askerlik yükümlülügünden dogan uyusmazliklarda ilgilinin asker kisi olmasi sarti aranmaz.
Askeri Yüksek Idare Mahkemesinin askeri hakim sinifindan olan üyeleri, mahkemenin bu siniftan olan baskan ve üyeleri tamsayisinin salt çogunlugu ve gizli oy ile birinci sinif askeri hakimler arasindan her bas yer için gösterilecek üç aday içinden; hakim sinifindan olmayan üyeleri, rütbe ve nitelikleri kanunda gösterilen subaylar arasindan, Genelkurmay Baskanliginca her bas yer için gösterilecek üç aday içinden Cumhurbaskaninca seçilir.
Askeri hakim sinifindan olmayan üyelerin görev süresi en fazla dört yildir.
Mahkemenin Baskani, Basvaci ve daire baskanlari hakim sinifindan olanlar arasindan rütbe ve kidem sirasina göre atanirlar.
Askeri Yüksek Idare Mahkemesinin kurulusu, isleyisi, yargilama usulleri, mensuplarinin disiplin ve özlük isleri, mahkemelerin bagimsizligi, hakimlik teminati ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir. (*)
F. Uyasmazlik Mahkemesi
MADDE 158 - Uyasmazlik Mahkemesi adli, idari ve askeri yargi mercileri arasindaki görev ve hüküm uyusmazliklarini kesin olarak çözümlemeye yetkelidir.
Uyusmazlik Mahkemesinin kurulusu, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ile isleyisi kanunla düzenlenir.(**) Bu mahkemenin Baskanligini Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri arasindan görevlendirilen üye yapar.
Diger mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasindaki görev uyusmazliklarinda, Anayasa Mahkemesinin karari esas alinir.
---------
(*) Askeri Yüksek Idare Mahkemesi Kanunu (RG, 20 Temmuz 1972, Sayi: 14251)
(**) 2247 sayili Uyusmazlik Mahkemesinin Kurulus ve Isleyisi Hakkinda Kanun (RG, 22 Haziran 1979, Sayi: 16674)
III. Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulu
MADDE 159 - Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulu mahkemelerin bagimsizligi ve hakimlik teminati esaslarina göre kurulur ve görev yapar.
Kurulun Baskani, Adalet Bakanidir. Adalet Bakanligi Müstesari Kurulun tabii üyesidir. Kurulun üç asil ve üç yedek üyesi Yargitay Genel Kurulunun, iki asil ve iki yedek üyesi Danistay Genel Kurulunun kendi üyeleri arasindan, her üyelik için gösterecekleri üçer aday içinden Cumhurbaskaninca, dört yil için seçilir. Süresi biten üyeler yeniden seçilebilirler. Kurul seçimle gelen asil üyeleri arasindan bir baskanvekili seçer.
Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulu; adli ve idari yargi hakim ve savcilarini meslege kabul etme, atama ve nakletme, geçici yetki verme,
yükselme ve birinci sinifa ayirma, kadro dagitma meslekte kalmalari uygun görülmeyenler hakkinda karar verme, disiplin cezasi verme, görevden uzaklastirma islemlerini yapar. Adalet Bakanliginin, bir mahkemenin veya bir hakimin veya savcinin kadrosunun kaldirilmasi veya bir mahkemenin yargi çevresinin degistirilmesi konusundaki tekliflerini karara baglar. Ayrica Anayasa ve kanunlarla verilen diger görevleri yerine getirir.
Kurul kararlarina karsi yargi mercilerine basvurulamaz.
Kurulun görevlerini yerine getirmesi, seçim ve çalisma usulleriyle itirazlarin Kurul bünyesinde incelenmesi esaslari kanunla düzenlenir.(*)
---------
(*) 2461 sayili Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulu (RG, 14 Mayis 1981, Sayi: 17340). Degisiklik için bkz. 2835 sayili Kanun (RG, 4 Haziran 1983, Sayi: 18067).
Adalet Bakanliginin merkez kurulusunda geçici veya sürekli olarak çalistirilacak hakim ve savcilarin muvafakatlarini alarak atama ve yetkisi Adalet Bakanina aittir.
Adalet Bakani Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulunun ilk toplantisinda onaya sunulmak üzere, gecikmesinde sakinca bulunan hallerde hizmetin aksamamasi için hakim ve savcilari geçici yetki ile görevlendirebilir.
IV. Sayistay
MADDE 160 - Sayistay, genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderleri ile mallarini Türkiye Büyük Millet Meclisi adina denetlemek ve sorumlularin hesap ve islerini kesin hükme baglamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme baglama islerini yapmakla görevlidir. Sayistayin kesin hükümleri hakkinda ilgililer yazili bildirim tarihinden itibaren onbes gün içinde birkereye mahsus olmak üzere karar düzeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolayisiyla idari yargi yoluna basvurulamaz.
--------
(*) Bu hüküm, Anayasa Mahkemesinin 27.1.1971 gün ve E.1976/43, K.1977/4 sayili karari ile iptal edilmistir.(RG, 21.4.1977, Sayi: 15916)
Vergi, benzeri mali hükümlülükler ve ödevler hakkinda Danistay ve Sayistay kararlari arasindaki uyusmazliklarda Danistay kararlari esas alinir.
Sayistayin kurulusu, isleyisi, denetim usulleri, mensuplarinin nitelikleri, atanmalari, ödev ve yetkileri, haklari ve yüküml&uu ml;lükleri ve diger özlük isleri, baskan ve üyelerinin teminati kanunla düzenlenir.
Silahli Kuvvetler elinde bulunan Devlet mallarinin Türkiye Büyük Millet Meclisi adina denetlenmesi usulleri, Milli Savunma hizmetlerinin gerektirdigi gizlilik esaslarina uygun olarak kanunla düzenlenir.
DÖRDÜNCÜ KISIM / MALI VE EKONOMIK HÜKÜMLER
BIRINCI BÖLÜM
MALI HÜKÜMLER
I. Bütçe
A. Bütçenin hazirlanmasi ve uygulanmasi
MADDE 161 - Devletin ve kamu iktisadi tesebbüsleri disindaki kamu tüzelkisilerinin harcamalari, yillik bütçelerle yapilir.
Mali yil baslangici ile genel ve katma bütçelerin nasil hazirlanacagi kanunla belirlenir.
Kanun, kalkinma planlari ile ilgili yatirimlar veya bir yildan fazla sürecek is ve hizmetler için özel süre ve usuller koyabilir.
Bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler disinda hiçbir hüküm konulamaz.
B. Bütçenin görüsülmesi
MADDE 162 - Bakanlar Kurulu, genel ve katma bütçe tasarilari ile milli bütçe tahminlerini gösteren raporu, mali yil basindan en az yetmisbes gün önce, Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar.
Bütçe tasarilari ve rapor, kirk üyeden kurulu Bütçe Konisyonunda incelenir. Bu komisyonun kurulusunda, iktidar gurubuna veya guruplarina en az yirmibes üye verilmek sarti ile, siyasi parti guruplarinin ve bagimsizlarin oranlarina göre temsili göz önünde tutulur.
Bütçe Komisyonunun ellibes gün içinde kabul edecegi metin, Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüsülür ve mali yil basina kadar karara baglanir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Genel Kurulda, bakanlik ve daire bütçeleriyle katma bütçeler hakkinda düsüncelerini, her bütçenin tümü üzerindeki görüsmeler sirasinda açiklarlar;bölü mler ve degisiklik önergeleri, üzerinde ayrica görüsme yapilmaksizin okunur ve oya konur.
Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, bütçe kanunu tasarilarinin Genel Kurulda görüsülmesi sirasinda, gider artirici ve gelirleri azaltici önerilerde bulunamazlar.
C. Bütçelerde degisiklik yapilabilme esaslari
MADDE 163 - Genel ve katma bütçelerle verilen ödenek, harcanabilecek miktarin sinirini gösterir. Harcanabilecek miktar sinirinin Bakanlar Kurulu karariyla asilabilecegine dair bütçelere hüküm konulamaz. Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname ile bütçede degisiklik yapmak yetkisi verilemez. Cazi yil bütçesindeki ödenek artisini öngören degisiklik tasarilarinda ve cari ve ileriki yil bütçelerine mali yük getirecek nitelikte kanun tasari ve tekliflerinde, belirtilen giderleri karsilayabilecek mali kaynak gösterilmesi zorunludur.
D. Kesinhesap
MADDE 164 - Kesinhesap kanunu tasarilari, kanunda daha kisa bir süre kabul edilmemis ise, ilgili olduklari mali yilin sonundan baslayarak, en geç yedi ay sonra Bakanlar Kurulunca Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulur. Sayistay, genel uygunluk bildirimini, iliskin oldugu kesinhesap kanunu tasarisinin verilmesinden baslayarak en geç yetmisbes gün içinde Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar.
Kesinhesap kanunu tasarisi, yeni yil bütçe kununu tasarisiyla birlikte Bütçe Komisyonu gündemine alinir. Bütçe Komisyonu, bütçe kanunu tasarisiyla kesinhesap kanunu tasarisini Genel Kurula birlikte sunar, Genel Kurul, kesinhesap kanunu tasarisini, yeni yil bütçe kanunu tasarisiyla beraber görüserek karara baglar.
Kesinhesap kanunu tasarisi ve genel uygunluk bildiriminin Türkiye Büyük Millet Meclisine verilmis olmasi, ilgili yila ait Sayistayca sonuslandirilmamis denetim ve hesap yargilamasini önlemez ve bunlarin karara baglandigi anlamina gelmez.
E. Kamu iktisadi tesebbüslerinin denetimi
MADDE 165 - Sermayesinin yarisindan fazlasi dogrudan dogruya veya dolayli olarak Devlete ait olan kamu kurulus ve ortakliklarinin Türkiye Büyük Millet Meclisince denetlenmesi esaslari kanunla düzenlenir.
IKINCI BÖLÜM
EKONOMIK HÜKÜMLER
I. Planlama
MADDE 166 - Ekonomik, sosyal ve kültürel kalkinmayi, özellikle sanayiin ve tarimin yurt düzeyinde dengeli ve uyumlu biçimde hizla gelismesini, ülke kaynaklarinin döküm ve degerlendirilmesini yaparak verimli sekilde kullanilmasini planlamak, bu amaçla gerekli teskilati kurmak Devletin görevidir.
Planda milli tasarrufu ve üretimi artirici, fiyatlarda istikrar ve dis ödemelerde dengeyi saglayici, yatirim ve istihdami gelistirici tedbirler öngörülür; yatirimlarda toplum yararlari ve gerekleri
gözetilir; kaynaklarin verimli sekilde kullanilmasi hedef alinir. Kalkinma girisimleri, bu plana göre gerçeklestirilir.
Kalkinma planlarinin hazirlanmasina, Türkiye Büyük Millet Meclisince onaylanmasina, uygulanmasina, degistirilmesine ve bütünlügünü bozacak degisikliklerin önlenmesine iliskin usul ve esaslar kanunla düzenlenir. (*)
-------
(*) 3067 sayili Kalkinma Planlarinin Yürürlüge Konmasi ve Bütünlügünün Korunmasi Hakkinda Kanun (RG, 6 Kasim 1984, Sayi: 18567) Devlet Planlama Teskilati Kurulus ve Görevleri Hakkinda 3759 sayili Yetki Kanununa dayanilarak çikarilan Kanun Hükmünde Kararname (RG, 14 Agustos 1991, Sayi: 20960)
II. Piyasalarin denetimi ve dis ticaretin düzenlenmesi
MADDE 167 - Devlet, para, kredi, sermaye, mal ve hizmet piyasalarinin saglikli ve düzenli islemelerini saglayici ve gelistirici tedbirleri alir; piyasalarda fiilî veya anlasma sonucu dogacak tekellesme ve kartellesmeyi önler.
Dis ticaretin ülke ekonomisinin yararina olmak üzere düzenlenmesi amaciyla ithalat, ihracat ve diger dis ticaret islemleri üzerine vergi ve benzeri yükümlülükler disinda ek mali yükümlülükler koymaya ve bunlari kaldirmaya kanunla Bakanlar Kuruluna yetki verilebilir.
III. Tabii servetlerin ve kaynaklarin aranmasi ve isletilmesi
MADDE 168 - Tabii servetler ve kaynaklar Devletin hüküm ve tasarrufu altindadir. Bunlarin aranmasi ve isletilmesi hakki Devlete aittir. Devlet bu hakkini belli bir süre için gerçek ve tüzel kisilere devredebilir. Hangi tabii servet ve kaynagin arama ve isletmesinin Devletin gerçek ve tüzel kisilerle ortak olarak veya dogrudan gerçek ve tüzelkisiler eliyle yapilmasi, kanunun açik iznine baglidir. Bu durumda gerçek ve tüzel kisilerin uymasi gereken sartlar ve Devletçe yapilacak gözetim, denetim usul ve esaslari ve müeyyideler kanunda gösterilir (*).
IV. Ormanlar ve orman köylüsü
A. Ormanlarin korunmasi ve gelistirilmesi (**)
MADDE 169 - Devlet, ormanlarin korunmasi ve sahalarin genisletilmesi için gerekli kanunlari koyar ve tedbirleri alir. Yanan ormanlarin yerine yeni orman yetistirilir, bu yerlerde baska çesit tarim ve hayvancilik yapilamaz. Bütün ormanlarin gözetimi Devlete aittir.
Devlet ormanlarinin mülkiyeti devronulamaz. Devlet ormanlari kanuna göre, Devletçe yönetililr ve isletilir. Bu ormanlar zaman asami ile mülk edinilemez ve kamu yarari disinda irtifak hakkina konu olamaz.
Ormanlara zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaade edilemez. Ormanlarin tahrip edilmesine yol açan siyasi propaganda yapilamaz; münhasiran orman suçlari için genel af ve özel af
çikarilamaz. Ormanlari yakmak, ormanlari yok etmek veya daraltmak amaciyla islenen suçlar genel ve özel af kapsamina alinamaz.
---------
(*) 3213 sayili maden kanunu (RG, 15 Haziran 1985 sayi: 18785)
(**) 6831 sayili orman kanununun bazi maddelerinin degistirilmesi hakkinda 3373 sayili kanun (RG, 28 Mayis 1987 sayi: 19473) ayrica bkz. Orman Bakanliginin kurulus ve görevleri hakkinda kanun hükmünde kararname. (RG, 9 Agustos 1991 sayi: 20955)
Orman olarak muhafazasinda bilim ve fen bakimindan hiçbir yarar görülmeyen, aksine tarim alanlarina dönüstür&uum l;lmesinde kesin yarar oldugu tesbip edilen yerler ile 31.12.1981 tarihinden önce bilim ve fen bakimindan orman niteligini tam olarak kaybetmis olan tarla, bag, meyvelik, zeytinlik gibi çesitli tarim alanlarinda veya hayvancilikta kullanilmasinca yarar oldugu tesbit edilen araziler, sehir, kasaba ve köy yapilarinin toplu olarak bulundugu yerler disinda, orman sinirlarinda daraltma yapilamaz.
B. Orman köylüsünün korunmasi (*)
MADDE 170 - Ormanlar içinde veya bitisigindeki köyler halkinin kalkindirilmasi, ormanlarin ve bütünlügünün korunmasi bakimlarindan, ormanin gözetilmesi ve isletilmesinde Devletle bu halkin isbirligini saglayici tedbirlerle, 31.12.1981 tarihinden önce bilim ve fen bakimindan orman niteligini tamamen kaybetmis yerlerin degerlendirilmesi; bilim ve fen bakimindan orman olarak muhafazasinda yarar görülmeyen yerlerin tesbiti ve orman sinirlari disina çikartilmasi; orman içindeki köyler halkinin kismen veya tamamen bu yerlere yerlestirilmesi için Devlet eliyle anilan yerlerin ihya edilerek bu halkin yararlanmasina tahsisi kanunla düzenlenir.
Devlet, bu halkin isletme araç ve gereçleriyle diger girdilerinin saglanmasini kolaylastirici tedbirleri alir.
Orman içinden nakledilen köyler halkina ait araziler Devlet ormani olarak derhal agaçlandirilir.
-------
(*) 2924 sayili orman köylülerinin kalkinmalarinin desteklenmesi hakkinda kanun (RG, 20 Ekim 1983, Sayi: 18197)
V. Kooperatifçiligin gelistirilmesi
MADDE 171 - Devlet, milli ekonominin yararlarini dikkate alarak, öncelikle üretimin artirilmasini ve tüketicinin korunmasini amaçlayan kooperatifçiligin gelismesini saglayacak tedbirleri alir.
Kooperatifler, Devletin her türlü kontrol ve denetimine tabi olup, siyasetle ugrasamaz ve siyasi partilerle isbirligi yapamazlar.
IV. Tüketiciler ile esnaf ve sanatkarlarin korunmasi
A. Tüketicilerin korunmasi
MADDE 172 - Devlet, tüketicileri koruyucu ve aydinlatici tedbirler alir, tüketicilerin kendilerini koruyucu girisimlerini tesvik eder.
B. Esnaf ve sanatkarlarin korunmasi
MADDE 173 - Devlet, esnaf ve sanatkari koruyucu ve destekleyici tedbirleri alir.
DÖRDÜNCÜ KISIM
ÇESITLI HÜKÜMLER
I. Inkilap kanunlarinin korunmasi
MADDE 174 - Anayasanin hiç bir hükmü, Türk toplumunu çagdas uygarlik seviyesinin üstüne çikarma ve Türkiye Cumhuriyetinin laiklik niteligini koruma amacini güden, asagida gösterilen inkilap kanunlarinin Anayasanin halkoyu ile kabul edildigi tarihte yürürlükte bulunan hükümlerinin, Anayasaya aykiri oldugu seklinde anlasilamaz ve yorumlanamaz:
1. 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayili Tevhidi Tedrisat Kanunu;
2. 25 Tesrinisani 1341 tarihli ve 671 sayili Sapka Iktisasi Hakkinda Kanun;
3. 30 Tesrinisani 1341 tarihli ve 677 sayili Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarliklar ile bir takim ünvanlarin men ve igasina dair kanun;
4. 17 Subat 1926 tarihli ve 743 sayili Türk Kanunu Medenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru önünde yapilacagina dair medeni nikah esasi ile ayni kanunun 110 uncu maddesi hükmü;
5. 20 Mayis 1928 tarihli ve 1288 sayili beynelmilel erkanin kabulu hakkinda kanun;
6. 1 Tesrinisani 1928 tarihli ve 1353 sayili Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki hakkinda kanun;
7. 26 Tesrinisani 1934 tarihli ve 2590 sayili efendi, bey, pasa gibi lakab ve ünvanlarin kaldirildigina dair kanun;
8. 3 Kanunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayili bazi kisvelerin giyilemeyecegine dair kanun;
BESINCI KISIM / ÇESITLI HÜKÜMLER
I. Inkilap kanunlarinin korunmasi
MADDE 153 (1961)- Bu Anayasanin hiç bir hükmü, Türk toplumunu çagdas uygarlik seviyesine erismesi ve Türkiye Cumhuriyetinin laiklik niteligini koruma amacini güden, asagida gösterilen devrim kanunlarinin bu Anayasanin halkoyu ile kabul edildigi tarihte yürürlükte bulunan hükümlerinin, Anayasaya aykiri oldugu seklinde anlasilamaz ve yorumlanamaz:
1. 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayili Tevhidi Tedrisat Kanunu;
2. 25 Tesrinisani 1341 tarihli ve 671 sayili Sapka Iktisasi Hakkinda Kanun;
3. 30 Tesrinisani 1341 tarihli ve 677 sayili Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarliklar ile bir takim ünvanlarin men ve igasina dair kanun;
4. 17 Subat 1926 tarihli ve 743 sayili Türk Kanunu Medenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru önünde yapilacagina dair medeni nikah esasi ile ayni kanunun 110 uncu maddesi hükmü;
5. 20 Mayis 1928 tarihli ve 1288 sayili beynelmilel erkanin kabulu hakkinda kanun;
6. 1 Tesrinisani 1928 tarihli ve 1353 sayili Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki hakkinda kanun;
7. 26 Tesrinisani 1934 tarihli ve 2590 sayili efendi, bey, pasa gibi lakab ve ünvanlarin kaldirildigina dair kanun;
8. 3 Kanunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayili bazi kisvelerin giyilemeyecegine dair kanun;
ALTINCI KISIM / GEÇICI HÜKÜMLER
GEÇICI MADDE 1 - Anayasanin, halkoylamasi sonucu, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasi olarak kabul edildiginin usulünce ilani ile birlikte, halkoylamasi tarihindeki Milli Güvenlik Konseyi Baskani ve Devlet Baskani, Cumhurbaskani sifatini kazanarak (*), yedi yillik bir dönem için, Anayasa ile Cumhurbaskanina taninan görevleri yerine getirir ve yetkileri kullanir. 18 Eylül 1980 tarihinde Devlet Baskani olarak içtigi and yürürlükte kalir. Yedi yillik sürenin sonunda Cumhurbaskanligi seçimi Anayasada öngörülen hükümlere göre yapilir.
-------------------
(*) 2779 sayili Bazi Kanunlardaki "Devlet Baskani" Unvaninin "Cumhurbaskani" Olarak Degistirilmesi Hakkinda Kanun (RG, 13 Ocak 1983, Sayi:17927) Bkz. Anayasanin Geçici 12. maddesi.
Cumhurbaskani, ilk genel seçimler sonucu Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanip, Baskanlik Divani olusuncaya kadar, 12 Aralik 1980 gün ve 2356 sayili Kanunla tesekkül etmis olun Milli Güvenlik Konseyinin Baskanligini da yürütür.
Ilk milletvekili genel seçimleri sonunda Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanip göreve baslayincaya kadar geçecek süre içinde, Cumhurbaskanliginin herhangi bir surette bosalmasi halinde, Milli Güvenlik Konseyinin en kidemli üyesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanip Anayasaya göre yeni Cumhurbaskanini seçinceye kadar, Cumhurbaskanina vekalet eder ve O'nun Anayasadaki bütün görevlerini yerine getirir ve yetkilerini kullanir.
GEÇICI MADDE 2 - 12 Aralik 1980 gün ve 2356 sayili Kanunla kurulusu gösterilen Milli Güvenlik Konseyi, Anayasaya dayali olarak hazirlanacak Siyasi Partiler Kanunu ile Seçim Kanununa göre yapilacak ilk genel seçimler sonucu Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanip Baskanlik Divanini olusturuncaya kadar 2324 sayili Anayasa Düzeni Hakkinda Kanun ve 2485 sayili Kurucu Meclis Hakkinda Kanunlara göre görevlerini devam ettirir.
Anayasanin kabulünden sonra 2356 sayili Kanunun 3 üncü maddesindeki Milli Güvenlik Konseyi Üyeliklerinden birisinin herhangi bir nedenle bosalmasi halinde doldurulmasi usulüne iliskin hüküm uygulanmaz.
Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanip göreve baslatiktan sonra, Milli Güvenlik Konseyi,alti yillik bir süre için Cumhurbaskanligi Konseyi haline dönüsür ve Milli Güvenlik Konseyi Üyeleri, Cumhurbaskanligi Konseyi Üyesi sifatini alirlar. Milli Güvenlik Konseyi üyesi olarak 18 Eylül 1980 tarihinde içtikleri and yürürlükte kalir. Cumhurbaskanligi Konseyi Üyeleri, Anayasada Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin haiz bulunduklari özlük haklari ve dokunulmazligina sahip olurlar. Alti yillik süre sonunda Cumhurbaskanligi Konseyinin hukuki varligi sona erer.
Cumhurbaskanligi Konseyinin görevleri sunlardir:
a) Türkiye Büyük Millet Meclisince kabul edilerek Cumhurbaskanliginca gönderilen, Anayasada yazili temel hak ve hürriyetlere ve ödevlere, laiklik ilkesine, Atatürk Inkilaplarini, milli güvenligin ve kamu düzeninin korunmasina, Türkiye Radyo Televizyon Kurumuna, Milletlerarasi andlasmalara, dis ülkelere silahli kuvvetler gönderilmesine ve yabanci kuvvetlerin Türkiye'ye kabulüne, olaganüstü yönetime, sikiyönetim ve savas haline daur kaninlar ile Cumhurbaskaninca gerekli görülen diger kanunlari Cumhurbaskanina taninan onbes günlük sürenin ilk on günü içinde incelemek;
b) Cumhurbaskaninin istemi ve tespit edecegi süre içinde:
Milletvekili genel seçimlerinin yenilenmesine, olaganüstü yönetim yetkisinin kullanilmasina ve alinacak tedbirlere, Türkiye Radyo-Televizyon Kurumunun yönetim ve gözetimine, gençligin yetistirilmesine ve Diyanet isinin düzenlenmesine iliskin konulari incelemek ve görüs bildirmek;
c) Cumhurbaskaninin istemine göre, iç ve dis güvenlik ile gerekli görülen diger konularda inceleme ve arastirma yapmak ve sonuçlarini Cumhurbaskanina sunmak.
GEÇICI MADDE 3 - Anayasaya göre yapilacak ilk milletvekili genel seçimi sonucunda Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanip, Baskanlik Divanini olusturmasi ile birlikte;
a) 12 Aralik 1980 gün ve 2324 sayili Anayasa Düzeni Hakkinda Kanun,
b) 12 Aralik 1980 gün ve 2356 sayili Milli Güvenlik Konseyi Hakkinda Kanun,
c) 29 Haziran 1981 gün ve 2485 sayili Kurucu Meclis Hakkinda Kanun,
Yürürlükten kalkar ve Milli Güvenlik Konseyi ile Danisma Meclisinin hukuki varliklari sona erer.
GEÇICI MADDE 4 -(17.5.1987-3361) Türkiye Cumhuriyetinin Geçici 4 üncü maddesi yürürlükten kaldirilmistir.
GEÇICI MADDE 5 - Yapilacak ilk milletvekili genel seçimi sonucunun Yüksek Seçim Kurulunca ilanini takip eden onuncu gün, Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara'da, Türkiye Büyük Millet Meclisi binasinda, saat 15.00 de kendiliginden toplanir. Bu toplantiya en yasli Milletvekili Baskanlik eder. Bu toplantida milletvekilleri andiçerler.
GEÇICI MADDE 6 - Anayasaya göre kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisinin toplanti ve çalismalari için kendi içtüzükleri yapilincaya kadar, Millet Meclisinin 12 Eylül 1980 tarihinden önce yürürlü ;kte olan Içtüzügünün, Anayasaya aykiri olmayan hükümleri uygulanir.
GEÇICI MADDE 7 - Ilk milletvekili genel seçimi sonunda, Türkiye Büyük Millet Meclisi toplanip, yeni Bakanlar Kurulu kuruluncaya kadar, is basinda olan Bakanlar Kurulunun görevi devam eder.
GEÇICI MADDE 8 - Anayasa ile kabul edilmis olan yeni organ, kurum ve kurullarin kurulus, görev, yetki ve isleyisleri ile ilgili kanunlarla, Anayasada konulmasi veya degistirilmesi öngörülen diger kanunlar, Anayasanin kabulünden baslayarak Kurucu Meclisin görev süresi içerisinde, bu süre içinde yetistirilemeyen, seçimle gelen Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk toplantisini izleyen bir yil sonuna kadar çikartilir.
V. Anayasanin kabul ettigi organ, kurum ve kurullar
GEÇICI MADDE 9 - Ilk genel seçimler sonucu toplanacak Türkiye Büyük Millet Meclisinin Baykanlik Divani kurulduktan sonra alti yillik süre içinde (*) yapilacak Anayasa degisikliklerini Cumhurbaskani, Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderilen Anayasa degisikligi hakkindaki kanunu, aynen kabul edip tekrar Cumhurbaskanina gönderebilmesi, üye tamsayisinin dörtte üç çogunlugunun oyu ile mümkün olabilir.
GEÇICI MADDE 10 - Mahalli Idare seçimleri en geç Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilk toplantisini izleyen bir yil içinde yapilir.
GEÇICI MADDE 11 - Anayasanin halkoyu ile kabul edildigi tarihte Anayasa Mahkemesi asil ve yedek üyesi olanlarin kadrolari ile görevleri devam eder. Bunlardan Anayasa Mahkemesince belli görevlere seçilenlerin bu surette kazanmis olduklari sifatlari sakli kalir.
Anayasa Mahkemesi asil üye sayisi onbire ininceye kadar bosalan asil üyi kadrosuna, asil ve yedek üye sayisi toplami onbese ininceye kadar da bosalan yedek üye kadrosuna seçim yapilmaz. Anayasa Mahkemesinin yeni düzenlemeye intibaki saglanincaya kadar asil üye sayisinin onbirden, asil ve yedek üye sayilari toplaminin onbesden asagi düsmesi nedeniyle yapilacak seçimlerde bu Anayasanin kabul ettigi esasa ve siraya uyulur.
Anayasa Mahkemesi asil üye sayisi onbire ininceye kadar dava ve islerde 22.4.1962 gün ve 44 sayili Kanunun öngördügü ; toplanma yeter sayisi uygulanir.
--------------------
(*) Not: Bu süre 7 Aralik 1983-6 Aralik 1989 arasini kapsamaktaydi.
GEÇICI MADDE 12 -13.5.1981 gün ve 2461 sayili Hakimler ve Savcilar Yüksek Kurulu Kanununun geçici 1 inci maddesi uyarinca Yargitay ve Danistaydan Kurulun asil ve yedek üyeligine; 1730 sayili Yargitay Kanununa 25.6.1981 gün ve 2483 sayili Kanunla eklenen geçici madde uyarinca Cumhuriyet Bassavciligi ile Cumhuriyet Bassavcivekilligine; 6.1.1982 gün ve 2575 sayili Danistay kanununun geçici 14 üncü maddesinin ikinci fikrasi uyarinca Danistay Baskanligina, Bassavciligina, baskanvekilliklerine ve daire baskanliklarina, Devlet Baskaninca seçilmis bulunanlar, seçildikleri dönem için bu görevlerine devam ederler.
6.1.1982 gün ve 2576 sayili Kanunun geçici maddelerinin idari mahkemeler Baskan ve üyeliklerine atamalara iliskin hükümleri de saklidir.
GEÇICI MADDE 13 - Hakimler ve Savcilar Yüksek Kuruluna Yargitaydan seçilmesi gereken bir asil ve bir yedek üyenin seçimleri Anayasanin yürürlüge girdigi tarihi izleyen yinmi gün içinde yapilir.
Seçilen üyeler göreve baslayincaya kadar Kurul, toplanti yeter sayisini olusturacak yedek üyenin katilmasiyla çalismalarini yapar.
GEÇICI MADDE 14 - Sendikalarin gelirlerini Devlet bakanlarinda muhafaza etmelerine iliskin yükümlülükleri, Anayasanin yürürlüge girdigi tarihten itibaren en geç iki yil içinde yerine getirilir.
GEÇICI MADDE 15 - 12 Eylül 1980 tarihinden, ilk genel seçimler sonucu toplanacak Türkiye Büyük Millet Meclisinin Baskanlik Divanini olusturuncaya kadar geçecek süre içinde (*), yasama ve yürütme yetkilerini Türk milleti adina kullanan, 2356 sayili Kanunla kurulu Milli Güvenlik Konseyinin, bu Konseyin yönetimi döneminde kurulmus hükümetlerin, 2485 sayili Kurucu Meclis Hakkinda Kanunla görev ifa eden Danisma Meclisinin her türlü karar ve tasarruflarindan dolayi haklarinda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddiasi ileri sürülemez ve bu maksatla herhangi bir yargi merciine basvurulamaz.
--------------
(*) Not: Bu süre 12 Eylül 1980- 7 Aralik 1983 arasini kapsamaktaydi.
Bu karar ve tasarruflarin idarece veya yetkili kilinmis organ, merci ve görevlilerce uygulanmasindan dolayi, karar alanlar, tasarrufta bulunanlar ve uygulayanlar hakkinda da yukaridaki fikra hükümleri uygulanir.
Bu dönem içinde çikarilan kanunlar, kanun hükmünde kararnameler ile 2324 sayili Anayasa Düzeni Hakkinda Kanun uyarinca alinan karar ve tasarruflarin Anayasaya aykiriligi iddia edilemez.
GEÇICI MADDE 16 - Anayasanin halkoylamasina iliskin oy verme kütügünde ve sandik listesinde kaydi ve oy kullanma yeterligi bulunduggu halde hukuki veya fiili herhangi bir mazereti olmaksizin halkoylamasina katilmayanlar, Anayasanin halkoylamasini takip eden bes yil içinde yapilacak genel ve ara seçimleri ile mahalli seçimlere ve diger halkoylamalarina katilamazlar, seçimlerde aday olamazlar.
GEÇICI MADDE -(6.8.1988-3467) Bu maddenin yürürlüge girdigi tarihten sonraki ilk mahalli idareler genel seçimi 13 Kasim 1988 Pazar günü yapilir. Bu seçim sebebiyle kanunlardaki süreleri kisaltarak uygulamaya Yüksek Seçim Kurulu Yetkilidir.
I. Anayasanin degistirilmesi, seçimlere ve halk oylamasina katilma
MADDE 175 -(17.5.1987-3361) (**)- Anayasanin degistirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayisinin en az üçte biri tarafindan yaziyla teklif edilebilir. Anayasanin degistirilmesi hakkindaki teklifler Genel Kurulda iki defa görüsülür. Degistirme teklifinin kabulü Meclisin üye tamsayisinin beste üç çogunlugunun gizli oyuyla mümkündür.
------------------
(*) Geçici Madde 21-22, 15.3.1973 gün ve 1699 sayili Kanunla konmustur.
(**) Bkz. Anayasa Degisikliklerinin Halkoyuna Sunulmasi Hakkinda 23.5.1987 tarihi ve 3376 sayili Kanun (RG, 28 Mayis 1987, Sayi: 19473) Bunu degistiren Kanun için bkz. 3468 sayili 7.8.1988 tarihli Kanun (RG, 13 Agustos 1988, Sayi: 19898.)
Anayasanin degistirilmesi hakkindaki tekliflerin görüsülmesi ve kabulü, bu maddedeki kayitlar disinda, kanunlarin görüsü lmesi ve kabulü hakkindaki hükümlere tabidir.
Cumhurbaskani Anayasa degisikliklerine iliskin kanunlari, bir daha görüsülmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderebilir. Meclis, geri gönderilen Kanunu, üye tamsayisinin üçte iki çogunlugu ile aynen kabul ederse Cumhurbaskani bu Kanunu halkoyuna sunabilir.
Meclisce üye tamsayisinin beste üçü ile veya üçte ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa degisikligi hakkindaki Kanun, Cumhurbaskani tarafindan Meclise iade edilmedigi takdirde halkoyuna sunulmak üzere Resmi Gazetede yayimlanir.
Dogrudan veya Cumhurbaskaninin iadesi üzerine, Meclis üyesi tamsayisinin üçte iki çogunlugu ile kabul edilen Anayasa degisikligine
iliskin kanun veya gerekli görülen maddeleri Cumhurbaskani tarafindan halkoyuna sunulabilir. Halkoylamasina sunulmayan Anayasa degisikligine iliskin Kanun veya ilgili maddeler Resmi Gazetede yayimlanir.
Halkoyuna sunulan Anayasa degisikliklerine iliskin kanunlarin yürürlüge girmesi için halkoylamasinda kullanilan geçerli oylarin yarisindan çogunun kabul oyu olmasi gerekir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi, Anayasa degisikliklerine iliskin kanunlarin kabulü sirasinda, bu Kanunun halkoylamasina sunulmasi halinde, Anayasanin degistirilen hükümlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayri ayri oylanacagini da karara baglar.
Halk oylamasina, milletvekili genel ve ara seçimlerine ve mahalli genel seçimlere istiraki temin için, kanunla para cazasi dahil gerekli her türlü tedbir alinir.
ALTINCI KISIM
SON HÜKÜMLER
II. Baslangiç ve kenar basliklar
MADDE 176 - Anayasanin dayandigi temel görüs ve ilkeleri belirten baslangiç kismi, Anayasa metnine dahildir.
Madde kenar basliklari, sadece ilgili olduklari maddelerin konusunu ve maddeler arasindaki siralama ve baglantiyi gösterir. Bu basliklar, Anayasa metninden sayilmaz.
II. Anayasanin yürürlüge girmesi
MADDE 177 - Bu Anayasa, halkoylamasi sonucu kabul edilip Resmi Gazetede yayimlanmasi ile Türkiye Cumhuriyeti Anayasasi olur ve asagida gösterilen istisnalar ile bu istisnalar yürürlüg e girmesine ait hükümler disinda bütünüyle girer.
a) IKINCI KISIM II. Bölümdeki; kisi hürriyeti ve güvenligi, basin ve yayimla ilgili hükümler, toplanti hak ve hürriyetleri,
III. Bölümdeki çalisma ile ilgili hükümler, toplu is sözlesmesi, grev hakki ve lokavt ile ilgili hükümler,
Bu hükümler yeni kanunlari çikarildiginda veya mevcut kanunlarda degisiklik yapildiginda ve her halde en geç Türkiye Büyük Millet Meclisi göreve basladiginda yürürlüge girer. Ancak bu hükümler yürürl&uu ml;ge girinceye kadar mevcut kanunlar ve Milli Güvenlik Konseyinin bildiri ve kararlari uygulanir.
b) IKINCI KISIM'daki; siyasi faaliyette bulunma haklari ile siyasi partilerle ilgili hükümler, bunlara dayali olarak yeniden hazirlanacak Siyasi Partiler Kanununun;
Seçme ve seçilme hakki ise yine bu hükümlere dayali olarak hazirlanacak Seçim Kanununun;
Yayimlanmasi ile yürürlüge girer.
c) ÜÇÜNCÜ KISIM'daki; yasama ile ilgil hükümler ;
Bu hükümler ilk milletvekili genel seçimi sonucunun ilani ile birikte yürürlüge girer. Ancak bu bölümdeki Türkiye Büyük Millet Meclisinin görev ve yetkilerine iliskin hükümleri, 29 Haziran 1981 gün ve 2485 sayili Kurucu Meclis Hakkinda Kanun hükümleri sakli kalmak üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi göreve baslayincaya kadar Milli Güvenlik Konseyince yerine getirilir.
d) ÜÇÜNCÜ KISIM'daki: Cumhurbaskani basligi altindaki görev ve yetkileri ile Devlet Denetleme Kurulu, Bakanlar Kurulu basligi altindaki tüzükler, Milli Savunma, olaganüstü yönetim usulleri, idari basligi altindaki mahalli idareler ile Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu hariç diger hükümler ve Devlet Güvenlik Mahkemeleri hariç yargiya iliskin bütün hükümler Anayasanin halkoylamasi sonucunda kabulünün Resmi Gazetede ilani ile birlikte yürürlüge girer. Cumhurbaskani ve Bakanlar kuruluna ait yürürlüge girmeyen hükümler Türkiye Büyük Millet Meclisinin göreve baslamasi ile, mahalli idareler ile Devlet Güvenlik Mahkemelerine iliskin hükümler ise ilgili kanunlarin yayimlanmasi ile yürürlüge girer.
e) Anayasanin halkoylamasi sonucu kabulünün ilaniyla birlikte yürürlüge girecek hükümleri ve mevcut ve kurulacak kurum, kurulus ve kurullar için yeniden kanun yapilmasi veya mevcut kanunlarda degisiklik yapilmasi gerekiyorsa bunlara iliskin islemler mevcut kanunlarin Anayasaya aykiri olmayan hükümleri veya dogrudan Anayasa hükümleri, Anayasanin 11 inci maddesi geregince uygulanir.
f) Kesinhesap kanunu tasarilarinin görüsülme usulünü düzenleyen 164 üncü maddenin ikinci fikrasi hükmü 1984 yilindan itibaren uygulanmaya baslanir.